Opmerkingen
Uitgeverij Wolters gaf sinds 1911 een reeks schoolplaten uit met allerlei onderwerpen rondom de vaderlandse geschiedenis om ‘het historische besef bij de schooljeugd [te] vergroten’. Uiteindelijk zijn er 65 platen gemaakt, waarvan vele naar ontwerpen van J.H. Isings (1884-1977). In 1912 kwam van hem de schoolplaat ‘In een Middeleeuws klooster’ uit en in 1927 verscheen er een begeleidend boekje met een beschrijving van de plaat en andere achtergrondinformatie.
In 1930 werd de schoolplaat opnieuw uitgebracht, ditmaal met een aantal wijzigingen aangebracht door Isings. Zo is bijvoorbeeld de kledij van de monniken aangepast (van de Kartuizerorde naar de Dominicanerorde), is de miniatuur in de handen van de monnik achter de lessenaar van voorstelling veranderd en is het boek achter de zuil, aan de linkerzijde, ineens vastgeketend weergegeven. Opvallender is echter dat de oorspronkelijk zilveren kelk rechtsonder op de plaat ineens goudkleurig is en dat er een groot houten Mariabeeld voor de zuil is verschenen. Ook werd er een gebedenrol op de tafel rechtsonder én een kruisbeeld boven de ingang van het laboratorium toegevoegd.
Opmerkelijk is dat de drie toegevoegde voorwerpen, de gewijzigde kelk en de aquamanile (een schenkkan, in de vorm van een leeuw) allemaal lijken op voorwerpen die zich in de collectie van het Catharijneconvent bevinden en afkomstig zijn uit het Aartsbisschoppelijk Museum van Utrecht. In eerste instantie lijkt dit vreemd, maar het is bekend dat Isings zeer grondig te werk ging bij het maken van de schoolplaten. Alles moest historisch juist zijn en natuurgetrouw worden weergegeven. Om die reden bezocht hij vaak musea, archieven en geleerden om een goed beeld te krijgen van hoe het er in een bepaalde tijd aan toe ging. Het is dus aannemelijk dat Isings een aantal voorwerpen in het Aartsbisschoppelijk Museum in Utrecht heeft gezien en tot voorbeeld heeft genomen voor zijn ontwerp van de schoolplaat. Mede te meer omdat hij een groot deel van zijn leven in Soest heeft gewoond en hij ook voorwerpen uit onder andere Londen en Hildesheim als voorbeeld gebruikte voor de voorstelling met een middeleeuws klooster. Het Mariabeeld (zie ABM bh338), het kruisbeeld (zie ABM m1028) en de gebedenrol (zie ABM h4a) zijn vrijwel zeker naar objecten uit het museum. Ook de kelk (zie ABM m922) en de aquamanile (zie ABM m1004) vertonen gelijkenissen met objecten uit het Catharijneconvent, maar de overeenkomst is in deze gevallen minder overtuigend dan bij de hiervoor genoemde voorwerpen. Dit geldt met name voor de schenkkan, aangezien het object niet uniek is en er velen van bestaan in andere collecties.
Dat Isings waarschijnlijk verschillende voorwerpen uit het Aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht als voorbeeld heeft genomen, is gezien zijn achtergrond niet vreemd. Maar waarom heeft Isings de plaat van 1912 aangepast in 1930? Het is mogelijk dat men na 1912 heeft geconstateerd dat een (katholiek) klooster er wellicht minder sober uitzag dan hoe het werd afgebeeld op de schoolplaat van 1912. Aangezien Isings protestants was en gezien zijn ‘drang’ naar historische juistheid maakt dit een aannemelijke hypothese. Er is echter geen correspondentie van voor 1935 in het archief van uitgeverij Noordhoff aanwezig die deze veronderstelling kan ondersteunen. Of het geopperde idee ook daadwerkelijk de reden van aanpassing van de schoolplaat was, zal hierdoor onbekend blijven. Of Isings, zoals auteur Niemeijer suggereert, moeite had met het toevoegen van een kruisbeeld en een houten beeld omdat hij protestants was, lijkt mijns inziens onwaarschijnlijk. Als protestant zal hij geen beelden ‘gewend’ zijn, maar hij stond bekend om de historische juistheid van zijn platen, dus was er waarschijnlijk geen opzet in het spel. Aannemelijker is het dat Isings er, ergens na 1912, achterkwam dat er een aantal dingen historisch niet helemaal correct waren en dat bijvoorbeeld ook het weergeven van Dominicanermonniken een beter algemeen beeld van een klooster zou geven dan Kartuizermonniken, zoals hij in eerste instantie had gedaan.
Tot slot is het wellicht interessant te vermelden dat de schoolplaat in 1972 nogmaals is uitgegeven. Dit keer heeft Isings de plaat met wat hardere kleuren overgeschilderd. Verder heeft hij een kandelaar op de grote kast geplaatst, is er een klein gesloten manuscript op het grote handschrift rechtsonder in de hoek van de plaat geschilderd, is het Mariabeeld ingekleurd en heeft Maria een kroon gekregen. De beschrijving van de plaat in het uit twee delen bestaande boek ‘Gulden Sporen’(1975) biedt beduidend minder informatie over de herkomst van de voorwerpen die Isings als inspiratiebron heeft genomen, dan reeds vermeld in de bij de schoolplaat verschenen publicatie van 1927 en 1930. Zo wordt er onder meer in het begeleidende boekje bij de plaat van 1930 over het Mariabeeld geschreven dat een 15e-eeuws Nederrijns beeld model heeft gestaan. In de beschrijving van de plaat van 1972 staat alleen dat het weergeven van Maria op een maansikkel in overeenstemming is met het Laatste Oordeel van Johannes. Daarentegen wordt er wel voor het eerst duidelijk melding gemaakt van het Aartsbisschoppelijk Museum: ‘Het Aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht bewaart van beeldhouwkunst, smeedwerk, miniatuurkunst en al wat in de kunst van het boek ontstond, grote schatten.’ Aangezien Isings zelf de tekst van de beschrijving van de plaat voor de publicaties op zich nam, lijkt het nu nog aannemelijker dat hij verschillende voorwerpen uit dit museum heeft gezien en ze heeft gebruikt als model voor de schoolplaat ‘In een Middeleeuws klooster’.
Literatuurlijst m.b.t. deze tekst:
Isings, J.H., Gulden sporen. Met illustraties van J.H. Isings, dl. 2, Groningen 1975,
p. 85-97.
Kossmann, A., J.H. Isings, realist van de verbeelding. Impressie van de schilder en van diens betekenis voor het onderwijs, Groningen 1973.
Niemeijer, J.A., J.H. Isings: historieschilder en illustrator, Kampen 2000.
Snoep, J.P. et al., De geschiedenis gekleurd. Historie, schoolplaten, J.H. Isings, Utrecht 1982.
Werkman, J.H., Schoolplaten voor de vaderlandse geschiedenis. In een middeleeuwsch klooster, Groningen 1927.
Werkman, J.H., Schoolplaten voor de vaderlandse geschiedenis. In een middeleeuws klooster, Groningen 1930.
