Laatste Oordeel
Chrispijn van den Broeck, ca. 1560
ABM s387

Het Laatste Oordeel, beschreven in het boek Openbaring (20:11-15), is een populair thema binnen de beeldende kunst. Op het schilderij kondigen de engelen het einde der tijden aan met bazuingeschal. Christus zit te midden van de apostelen en heiligen terwijl de graven openbreken. Een groep vliegende engelen draagt het kruis en de doornenkroon. Deze martelwerktuigen verwijzen naar het lijden van Christus.
Christus oordeelt over de mensen die opstaan uit hun graven. Links van hem zijn de zondaars afgebeeld. Rechts bevinden zich de rechtvaardigen. Een engel helpt een vrouw opstaan die naar de hemel zal worden geleid.

text in exhibition

Verborgen verhalen : oude meesters uit eigen collectie

2011

Not on display in the museum

ABM s387

schildering

Laatste oordeel

Chrispijn van den Broeck (schilder) naam vervaardiger onzeker

1560

olieverf, paneel

schenking

1989-10-22

Gedateerd links onder de schuin omhoogstaande grafsteen: 1560; op de steen middenonder het jaartal 156[0?] en mogelijk de resten van een monogram. Middenboven zit Christus op de regenboog met onder zijn voeten een omgekeerde wereldbol. Hij wordt geflankeerd door Maria en Johannes die op een wolk zitten. Tussen Christus en Maria vliegt de duif van de Heilige Geest, boven Johannes verschijnt God de Vader met een zwaard in zijn rechter hand. Achter Maria en Johannes zitten mannelijke en vrouwelijke heiligen op wolken. Uiterst links Mozes met de wetstafelen, uiterst rechts Paulus met een boek dat is opengeslagen bij Romeinen 10. Onder de regenboog zweven engelen met de Arma Christi. Twee bazuinende engelen zweven boven de verrezen doden. Links de uitverkorenen en rechts de verdoemden die door duivels naar de hel worden gevoerd. Eén van de verdoemden houdt een briefje vast met het woord: 'ANTECHRIST(u)s'. In het midden op de voorgrond verrijzen de doden uit hun graf. Rechts de dood met een lege zandloper in de hand. Links onder de schuin omhoogstaande grafsteen staan een monogram 'CA' (?) en het jaartal 1560. Middenonder op de steen onder de verrijzende figuur de fragmenten van een onleesbaar monogram en het jaartal 156(0).

Tekst in bijbel van Paulus:
'Romeyne 10'
'Macesi(?) en sijn niet daerom coenst(?)/ a. Den evange isnet(?) ghesoone(?)/ ho (of lio) ghehoorsaam NE de predi/ Want esaias sprende de pre/ eect heere wie jaent (of jacht) Waen (of wach)/ heest ense/ onse woort oodo maer/ den ghelooft dvck seggeven'. Een deel van de tekst komt enigszins overeen met Romeinen 10:16.

De wereldbol wordt zelden in omgekeerde vorm voorgesteld. Het symboliseert de ondergeschiktheid van het wereldlijke aan het hemelse gezag. Vergelijk Romeinen 10:4-15 waarin Christus' woord nadrukkelijk tegenover de wetten van Mozes worden geplaatst, wat ook in de voorstelling tot uitdrukking komt. Ook het skelet met de zandloper is in voorstellingen met het Laatst Oordeel uniek (?), de vanitas-symboliek is evident (inventarisvel).

LIJST:
'nieuw'?

Het schilderij maakte vermoedelijk eens deel uit van een grafmonument in een kerk (Vgl. Greindl 1964; Wescher 1974). In de zestiende eeuw wordt het in Antwerpen gebruikelijk om graven van voorname personen te voorzien van een gebeeldhouwd epitaaf met in het midden een schildering van het Laatste Oordeel. Crispijn van den Broeck lijkt te gespecialiseerd te zijn geweest in dit genre (Greindl 1964). Hij vervaardigde verschillende schilderijen met het Laatste Oordeel waaronder de werken in Brussel (Musées Royaux des Beaux Arts de Belgique, inv. nr. 76), Antwerpen (Musée Royal des Beaux Arts, inv. nr. 380) en Bern (Kunstmuseum, inv. nr. 438) (zie hierover Greindl 1964 en Harbison 1976).

Toeschrijving:
Monogram 'CA'? op de steen middenonder. Monogram ?: links onder de schuinstaande grafsteen. Toegeschreven aan Crispijn van den Broeck (inventarisvel; Utrecht ABM 1975; Delft 1977). Anoniem, Antwerpse school (Harbison 1976).

Datering:
1560 gedateerd. Omstreeks 1570 (Utrecht ABM 1975; Delft 1977). Omstreeks 1580 (Harbison 1976).

The Schorr collection of old master and nineteenth-century paintings : the catalogue, volume I  (Ch. Wright), 2014, P. 55, 42.2Engelen in de kunst  (Inge Schriemer), 2006, p. 75, afb.De schilderijen van Museum Catharijneconvent  (Jeltje Dijkstra), 2002, p. 35, afb.De bol als attribuut  (U.H. Kollaard), 1996, p. 14-16Bijbels en burgers : vijf eeuwen leven met de Bijbel, 1477-1977 : Delftse Bijbel  (C.C. de Bruin), 1977, cat. nr. 40The Last Judgment in sixteenth century Northern Europe : a study of the relation between art and the Reformation  (Craig Harbison), 1976, p. 136-137, 187, p. 295 nr. 205, p. 379 afb. 68Crispin van den Broeck as painter  (P. Wescher), 1974Le "Jugement Dernier" de Crispin van den Broeck  (Edith Greindl), 1964Zwei Werke der Floris-Schule im Stralsunder Museum  (Werner Sumowski), 1959, p. 109-111Jaarverslag Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht , 1975

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!