Ursula en haar reisgenoten († ca. 453)
Meester van de Utrechtse Stenen Vrouwenkop, ca. 1530
ABM bh252

De koningsdochter Ursula wil haar leven wijden aan Christus. Ze wijst alle huwelijksaanzoeken af en vertrekt op bedevaartstocht naar Rome. Volgens de legende sluiten elfduizend maagdelijke reisgenotes en andere gelovigen zich bij hen aan. Op de terugreis overvallen de Hunnen het reisgezelschap bij Keulen. Ursula mag kiezen: trouwen met de heidense Hunnenkoning of de marteldood. Vroom als zij is, kiest zij voor haar belofte aan Christus.

text in exhibition

Vrouwen voor het voetlicht

2012

On display now

Klooster begane grond Refter

ABM bh252

beeld

Ursula en reisgenoten

Meester van de Utrechtse Stenen Vrouwenkop (Utrecht) naam vervaardiger onzeker

1525 - 1534

eikenhout, verf, goud

schenking

1883-05-08

De heilige Ursula is staande voorgesteld, rustend op haar rechterbeen. Haar linkerbeen is iets naar voren geplaatst. Zij neigt haar hoofd iets naar links en heeft de blik naar beneden gericht. Haar ovale gezicht is omgeven door golvend haar, dat in lange strengen over haar schouders ligt. In haar opgeheven rechterhand droeg ze een nu verdwenen pijl, in de linkerhand draagt ze een boek met ingegrift kruis op de band. Aan haar voeten staan als kleine figuurtjes acht maagden, waartussen aan de linkerzijde Paus Cyriacus en een kardinaal. Een van de maagden, rechts op de voorgrond, heeft haar rug naar de beschouwer gekeerd en heft haar linkerarm op naar Ursula. Met de rechterhand schort zij haar overkleed op. Ze kijkt om naar de vrouw rechts van haar. Achter hen staat een derde maagd met de rug tegen Ursula aan. Zij heeft haar rechterhand op de rechterschouder van de vrouw voor haar gelegd. Aan haar linkerzijde een vierde maagd, die door de mantelplooi van Ursula wordt omgeven. Ze heeft haar handen gevouwen en steunt ze tegen het hoofd van het lager staande, grotendeels verdwenen, vijfde vrouwenfiguurtje.
Paus Cyriacus, links op de voorgrond, draagt een pijl in zijn linkerhand en houdt in zijn rechterhand het restant van een staf. De kardinaal achter hem draagt in de linkerhand een boek en heeft zijn rechterhand op de rug van de zesde maagd voor hem gelegd. Achter de kardinaal een zevende vrouwenfiguur die met haar linkerhand de slip van Ursula's mantel om zich heentrekt. Achter haar staat de achtste maagd met gevouwen handen.

Ursula is zeer rijk gekleed. Op haar hoofd draagt zij een kap met oorraderen, waarop een lage kroon waaraan een medaille die op haar voorhoofd hangt. Bovenop de kap een in een lus geknoopte doek waarvan de uiteinden door de oorraderen getrokken zijn en in een losse knoop op haar borst liggen. Achter op de kap is een tweede doek bevestigd waarvan een uiteinde aan de linkerzijde opwaait. De voorrand van de kap is versierd met een ruitpatroon en een parelrand. De zijkanten van de oorraderen vertonen gedraaide knorren binnen een rand diamantkoppen. Ursula's mantel wordt door een dubbel koord over haar borst bijeengehouden. Ze draagt een overkleed met wijde mouwen en een nauwaansluitend lijfje of keurs. In de mouwen van het overkleed zijn de nauwe mouwen met knoopsluiting van het onderkleed zichtbaar. De keurs heeft een rechte halsuitsnijding waarin een geplisseerd hemd zichtbaar is, een versierde rand met ster- en bloemmotieven in reliëf en langs de geschulpte onderrand ronde belletjes en gedraaide pendeloques. De keurs is iets onder het middel opgenomen en versierd met drie verticale sneden met parelranden. Schuin over de keurs draagt Ursula een gordel. Ze heeft de rok van haar overkleed aan weerszijden onder haar armen opgenomen, zodat deze in zware plooien voor haar neerhangt. De rok heeft een reliëfrand met maaswerkpatronen. Het onderkleed komt aan de voorzijde in het midden onder de rok uit en laat het voorste deel van haar schoen vrij. Om haar hals draagt Ursula een ketting met portretmedaillon geflankeerd door kleinere ronde en kruisvormige hangers. Over haar borst ligt een ketting van grote schakels met in het midden een peervormige hanger. Een aan haar mouw bevestigde rozenkrans hangt over haar linkerarm.

De vrouwelijke figuurtjes aan haar voeten dragen vergelijkbare, doch iets eenvoudiger gewaden met rechte halsuitsnijdingen, versierde boorden en sjerpen en hoofddeksels in de vorm van een doek, kap of tulband. De vrouw links achteraan is blootshoofds en heeft lange vlechten. De achterste figuren aan weerszijden van de heilige dragen mantels. Paus Cyriacus heeft een tiara op het hoofd en is gekleed in een wijde mantel die met een grote ronde agraaf op de borst is gesloten waarop een engel met wapenschild is afgebeeld. Onder de mantel draagt hij dalmatiek, albe en amict. Links achter hem staat de kardinaal, herkenbaar aan de kardinaalshoed.

Op Ursula's gordel staat in reliëf haar naam: "orsella".

Polychromie:
Omvangrijke resten van meerdere lagen polychromie. Allereerste wordt de nu meest duidelijk zichtbare, latere afwerking beschreven. Daarna en detail de onderliggende lagen.
De figuren hebben een heel licht roze incarnaat in meerdere lagen en rode blosjes. Details van de ogen in rood, zwart en bruin. Monden helderrood in meerdere lagen. Hun haren zijn verguld evenals de sierranden van de gewaden en de sieraden, de agraaf en de tiara. Deze vergulding op bruine bolus is niet oorspronkelijk. Ursula's kap is wit met vergulde sierraderen en blauwe sluier. De bovenzijde van de kap is zwart en doek aan de achterzijde blauwgrijs. Haar mantel toont restanten blauw, evenals de binnenkant van de mouwen van het onder- en bovenkleed. De keurs, de mouwen van het overkleed en het onderkleed zijn rood. De rok van het overkleed is purper. De boekband is zwart, de snede verguld. De rozenkrans is zwart. De gewaden van de vrouwen zijn voornamelijk rood met blauw, met witte hoofddoeken en hemden en vergulde kappen. De mantel van de paus is purper, zijn albe wit. De kardinaal is uiteraard in het rood gekleed, met blauw langs de mantelrand.

Onder vrijwel alle meerkleurige overschilderingen van de kleding zijn restanten van een oude vergulding op donkerrode bolus aanwezig. Op de keurs vinden we naast deze oude vergulding blauw op de binnenzijde van de ingesneden stroken. Op de vergulding van de mantel blauw op een donkergrijze grond. Dit blauw zit ook op de aansluitvlakken rechts en is dus secundair. Op de rok een rozig/purperen overschildering. De vrouwen links achter tonen op de vergulding rode en blauwe overschildering; de kardinaal rode, blauwe en zwarte; de vrouw links voor rode, groene en blauwe; de paus blauwe, purperen en rode; zijn tiara is opnieuw verguld; de vrouw rechts voor blauwe witte en rode; de vrouw naast haar rode, donkerrode en blauwe; de vrouw rechts achteraan naast Ursula rode en blauwe; de vrouw naast haar idem, haar hoofdtooi is opnieuw verguld.

Techniek:
Het beeld is aan de achterzijde hol. Beitel- en gutssporen in de uitholling. Naast de uitholling zaagsporen. De kern heeft mogelijk achter het werkblok gelegen. NB standvlak niet bekeken. Een noest links boven het hoofd van Cyriacus in de rok en rechts in de uitholling. De wand van de uitholling is doorbroken in de rok, rechts bovenaan.
Urula's rechterhand is ingestoken (verm. niet oorspronkelijk).
Werkbankspoor (?): bovenin het hoofd van Ursula een ovale stop ca. 2 bij 3 cm.
Voormalige, oorspronkelijke bevestiging: bovenaan, over de uitholling een smeedijzeren strip, aan beide zijden verbreed, aan weerskanten met drie gesmede nagels vastgezet.

Staat:
Latere aanvullingen: Ursula's rechterhand (?); een stukje van de mouw van de vrouw rechts vooraan. Onder het standvlak twee nokjes voor rechtstand.
De pijl in Ursula's rechterhand ontbreekt. Een gedeelte van de vrouwenfiguurtjes aan de zijkant rechts en links ontbreekt, evenals een stuk van het boek en een deel van de wijsvinger en de duim van Ursula's rechterhand. Deze delen zijn mogelijk afgebroken en bijgezaagd? In de wijsvinger vele gaatjes met restanten van spijkers; in de vrouwenfiguurtjes links drie en rechts twee spijkergaatjes in de zaag?vlakken.
Afgebroken: de punt van Ursula's schoen, een deel van haar rozenkrans, enkele van de pendeloques, kleine delen van de kroon en delen van haar achterste sluier; twee delen van de vlecht van de achterste vrouw links; de rechterhand van vrouw voor haar (spijkergaatje in breukvlak); een deel van de rand van de kardinaalshoed (spijkergaatjes in breukvlak); een deel van de rechterarm (twee spijkergaatjes) en de linkerhand (aangesmeerd) en delen van de hoofdtooi van de vrouw linksvoor; de staf van de paus; een deel van de vingers van de linkerhand van de vrouw midden rechts; de rechterhand van de vrouw rechtsvoor (spijker in breukvlak); het attribuut van de vrouw achter haar (pijl?).
Aan de onderzijde zeer wormstekig. Meerdere delen afgebrokkeld.
De polychromie is sterk gesleten en beschadigd.

Tijdens restauratie zijn in het hoofd relieken gevonden, die erin zijn teruggestopt. Een foto in de hangmap toont vier resten bot en een schedula met de tekst "van sinta ursula" (schrift 15de-eeuws of later).

Ysendyck 1880-1889/Ysendyck/Weissmann 1905-1914: begin 16de eeuw, reeds aanwezig in het Aartsbisschoppelijk Museum. [NB exacte publicatiedatum plaat niet bekend]
Münzenberger/Beissel 1895-1905: als Maria, aanwezig in het "Museum zu Utrecht".
Vogelsang 1911: Nederrijns, rond 1530.
Meier 1914: vergelijkt met Maria Magdalena, Nederrijns, rond 1530, Münster, Westfälisches Landesmuseum inv.nr. E 610, die volgens hem van de zelfde hand is als de Dorothea in het Suermondt-Ludwig-Museum in Aken (inv.nr. SK 0605).
Bouvy 1947: oostelijk van het Overkwartier, voor ca. 1530, vergelijkt met niet nader genoemde altaarsculpturen uit de omgeving van Keulen.
Timmers 1947: Duits, begin 16de eeuw.
Amsterdam, Rijksmuseum 1949: Utrecht (?), ca. 1530, later aangebrachte polychromie.
Leeuwenberg 1955: beschouwt dit beeld als Utrechts werk uit de omgeving van de Meester van de Utrechtse Stenen Vrouwenkop (ABM bs604).
Amsterdam, Rijksmuseum 1958: omgeving Meester van de Utrechtse stenen vrouwekop, ca. 1525.
Recklinghausen 1958/59: Nederrijns, ca. 1530.
Van Haaren 1960: Noord-Nederland, ca. 1525.
Utrecht 1962: Nederrijns-Duits, ca. 1530; verwezen wordt naar de tent.cat. Exposition Universelle et Internationale de Bruxelles 1935, Cinq siècles d'Art, waarin onder nr. 1625 het Dorothea-beeld uit Aken aan de 'Maître de la Sainte Ursule d'Utrecht' wordt toegeschreven.
Den Haag 1963: Noord-Nederland, ca. 1530.
Leeuwenberg 1967: omgeving van de Meester van de Utrechtse stenen vrouwenkop, maar verfijnder, 1500-1530.
Jaarverslag 1974: Utrechts, 1e kwart 16de eeuw, Mares verwijderde 19de-eeuwse overschilderingen.
Utrecht 1983: Utrecht, ca. 1530, beschildering 17de eeuw.
Utrecht 1984, Educ. 1994, Vlierden 1994: idem.
Amsterdam/Utrecht 2000: Duits (Nederrijn), ca. 1530.
Koers 2000: Utrecht, ca. 1530.

Vergelijk voor het type de Ursulabeelden in: Aken, Suermondt Ludwig Museum, inv.nr. SK 228, Meester van Osnabrück, ca. 1510-1520; Amsterdam, Rijksmuseum, inv.nr. BK-Br-534, Henrik Douwerman, ca. 1520; Amsterdam, Rijksmuseum, inv.nr. KOG 659, Utrecht of Amsterdam, ca. 1525; Poznan, Muzeum Narodowe, inv.nr P 534, Noord-Nederland of Nederrijn, ca. 1540.

Er zijn restanten van meerdere lagen polychromie zichtbaar. Bij de restauratie door W. Mares uit Maastricht (22-12-1971 tot 13-01-1975) zijn latere overschilderingen verwijderd en oudere lagen geretoucheerd. De door Mares grotendeels in het zicht gebrachte en aangevulde laag is niet oorspronkelijk en zal grotendeels uit de 17de eeuw dateren.

Op de foto in Ysendyck 1880-1889/Ysendyck/Weissmann 1905-1914, Münzenberger/Beissel 1895-1905, in Vogelsang 1911 en bij een artikel in "Het Centrum" d.d. 19 januari 1929 draagt Ursula een bloem in de rechterhand en is de schoenpunt aangevuld. Ook zijn de rechter onderarm van de vrouw linksvoor en de delen van de duim en wijsvinger van Ursula's linkerhand nog aangevuld. In Ysendyck en Münzenberger/Beissel is de rechterarm van de tweede vrouw links aangevuld. Vogelsang meldt dat de rechterhand los is. Bovendien beschrijft hij dat de dan zichtbare beschildering zich op de vlakke zaagsnede (?) aan de rechterzijde van het beeld voortzet en dus niet oorspronkelijk kan zijn. De beschildering was in 1911 als volgt: het bovenkleed grijs, de mantel van buiten blauw, van binnen wit, incarnaat en vergulding meermaals vernieuwd. In Timmers 1947 is de bloem verdwenen. Op de afbeelding in Utrecht, ABM 1962 is de wijsvinger van Ursula's linkerhand verdwenen. Vermoedelijk zijn tijdens de restauratie door Mares de andere bovengenoemde onderdelen weggenomen.

Catharina van Alexandrië : een intrigerende heilige  (Gon Loeber), 2022, p. 62Vrouwen en vroomheid : de boetvaardige zusters van het Sint-Ursulaklooster in Purmerend (1392-1572)  (Vincent Nijenhuis), 2017, p. 22, afb. 6Borduurwerkers en beeldhouwers in de Nederlanden en het Rijland in de late Middeleeuwen  (Aleth Lorne), 2015, p. 103, afb.Gezien met eigen ogen! : topstukken uit de Middeleeuwen in Museum Catharijneconvent  (Wendelien van Welie), 2014, p. 55-56, afb.Textbook highlights Museum Catharijneconvent (2013) , 2013, nr. 203Mittelalterliche Bildwerke aus Utrecht 1430-1530  (Dagmar Preising), 2013, p. 286-287, cat. nr. 56, afb.Utrecht und Brabant : künstlerische Wechselbeziehungen 1430-1530  (Dagmar Preising), 2013, p. 65-66, afb. 26Vrouwen voor het voetlicht : zusters, martelaressen, poetsengelen & dominees  (Tanja Kootte), 2012, p. 16, afb.Virtuoos gekreukelde gewaden : in de late middeleeuwen was Utrecht dé ideale stad voor getalenteerde beeldsnijders en beeldhouwers  (Homme Siebenga), 2012, p. 32-33, afb.Middeleeuwse beelden uit Utrecht 1430-1530  (Micha Leeflang), 2012, p. 286-287, cat. nr. 56, afb.Naar de Middeleeuwen : het Aartsbisschoppelijk Museum in Utrecht vanaf het begin tot 1882  (Elmer Peters), 2012, p. 132, afb.Purmerend : een stad uit het veen  (W.F. Nijenhuis), 2010, omslag, afb.Het Kerken Boek  (Saskia van Lier), 2009, p. 208, afb.Textbook highlights Museum Catharijneconvent (2009) , 2009Mijn virtuele tentoonstelling: dappere vrouwen in het Catharijneconvent  (Hortense Höppener-Bouvy), 2007, afb.Textbook highlights Museum Catharijneconvent (2006) , 2006, p. 5Christendom in Nederland : topstukken uit Museum Catharijneconvent  (Babette Hellemans), 2006, p. 28, afb. 21Christianity in the Netherlands : highlights from Museum Catharijneconvent  (Babette Hellemans), 2006Hout- en steensculptuur van Museum Catharijneconvent, ca. 1200-1600  (Marieke van Vlierden), 2004, p. 192De weg naar de hemel : reliekverering in de Middeleeuwen  (Henk van Os), 2000, afb. 26, p. 30, 33, 106Museum Catharijneconvent : een keuze uit de mooiste werken  (Niels H. Koers), 2000, p. 42, afb.Advies actualisering WBC-lijst : Wet tot Behoud van Cultuurbezit , 2000, p. 26Gouden legenden : verhalen over heiligen in de Middeleeuwen  (Ton Brandenbarg), 1997, afb. II, p. 111 afb. 76, p. 125Middeleeuwse houten beelden: gebruik en waardering  (Marieke van Vlierden), 1994, afb.Route langs dertig middeleeuwse beelden [N-E] = A tour featuring thirty medieval sculptures  (Marieke van Vlierden), 1994, nr. 19, afb.Route langs 36 topstukken : Museum Het Catharijneconvent Utrecht , 1992, nr. 13, afb.Cultural heritage in The Neteherlands , 1990, p. 30, afb.Route langs dertig topstukken : Museum het Catharijneconvent Holland [3e dr. 1989] = Walk along thirty highlights [3de dr. 1989] , 1989, nr. 13, afb.Rijksmuseum Het Catharijneconvent = State Museum Het Catharijneconvent , 1983, p. 72, afb.Die heilige Dorothea und der Meister des Utrechter steinernen Frauenkopfs  (Jaap Leeuwenberg), 1967, m.n. p. 175, 189-190, afb. 19Kunst uit kerkelijke musea in Nederland  (H.J.A.M. van Haaren), 1963, cat. nr. 140, afb. 35Beeldhouwkunst : Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht  (Désiré Bouvy), 1962, cat. nr. 109, afb. 41De Nederlandse Bisschoppelijke Musea in: Kunst en religie 42 (1960) 3/4  (H.J.A.M. van Haaren), 1960, afb. 36Middeleeuwse kunst der Noordelijke Nederlanden  (David Cornelis Roëll), 1958, cat. nr. 325C100 Hauptwerke aus dem Erzbischöfliches Museum zu Utrecht , 1958, cat. nr. 42Een nieuw facet aan de Utrechtse beeldhouwkunst  (Jaap Leeuwenberg), 1955, m.n. p. 88-89, afb.Uit de schatkamers der middeleeuwen : kunst uit Noord-West Duitsland van Karel de Grote tot Karel de Vijfde  (F. Wolff Metternich), 1949, cat. nr. 45aDe middeleeuwsche beeldhouwkunst in de Noordelijke Nederlanden  (Désiré Bouvy), 1947, p. 150Symboliek en iconografie der christelijke kunst  (J.J.M. Timmers), 1947, nr. 2203, p. 1000, afb. 136Holzskulptur in den Niederlanden, 1: das Erzbischöfliche Museum zu Utrecht  (W. Vogelsang), 1911, nr. 133, pl. XVZur Kenntnis und Würdigung der mittelalterlichen Altäre Deutschlands : ein Beitrag zur Geschichte der vaterländischen Kunst  (E.F.A. Münzenberger), 1895-1905, Lieferung 13, Tafel 51, nr. 9Catharijnebrief : magazine van Museum Catharijneconvent Utrecht , 1983, 2, afb.Jaarverslag Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht , 1974, p. 25S.G.V. Kerstnummer 1946 , afb. na p. 36

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!