Not on display in the museum

RMCC b120

beeld, reliëf, schoorsteenfries, fragment

Schoorsteenfries, Antonius met boek, omgeven door duivels, rechts wildeman en wildevrouw

workshop Adriaen van Wesel (Utrecht)

1480 - 1499

Baumberger steen?, verf

aankoop

1991

Het schoorsteenfries toonde oorspronkelijk drie aan de bovenzijde halfrond afgesloten, ondiepe nissen met figuratief beeldhouwwerk. De vlakke gedeelten naast de nissen zijn gevuld met rankwerk. Het rechtergedeelte van het fries, met twee figuratieve voorstellingen, bleef bewaard.

De oorspronkelijk middelste nis, nu de linker, toont de heilige Antonius Abt. Hij is afgebeeld als halffiguur met lange gespleten baard en snor en houdt een geopend boek met twee handen voor zich. Enkele bladen heeft hij tussen duim en wijsvinger van zijn linkerhand geklemd. Onder zijn linkerarm komt zijn attribuut, het varkentje tevoorschijn uit de plooien van Antonius' mantel. De heilige wordt belaagd door vier duivels. Links en rechts bovenaan wordt hij bij de schouders en kap gegrepen door twee gevleugelde duivels met vrouwenborsten. De linker heeft een hondekop en een tweede hoofd op haar buik. De rechter heeft een roofdierbek en hanekam (?) en is tevens voorzien van een lange staart. Zij likt Antonius' kap. De duivel links onderaan heeft een vogelkop en vleugels. Die rechts onderaan grijpt Antonius met een klauw bij zijn mantel. Hij heeft een lange, kromme snavel, bokkenhoorns en een vlerkachtig aangroeisel tussen schouder en klauw.

Antonius is gekleed in een monnikspij en heeft een kap op het hoofd.

In de rechternis zien we links een behaarde wildeman en rechts een naakte wildevrouw met lang, loshangend haar. Zij houden samen een drinkkan vast. Tussen hen in hangt een wapenschild aan de riem aan een haak. De figuren buigen zich over het schild naar elkaar toe. De wildevrouw heeft haar linkerhand op de hoek van het schild gelegd. De wildeman draagt in zijn linkerhand een knots, die hij in een onnatuurlijke houding links naast het schild houdt. Hij heeft zijn rechterbeen gebogen en opzij geplaatst, terwijl zijn linkervoet onder de onderrand van het schild verdwijnt. De wildevrouw heeft haar linkerbeen recht naar voren geplaatst zodat ook haar linkervoet onder het schild schuilgaat.

Het symmetrische rankwerk tussen beide nissen vormt een dubbele rondboog, waaruit in het midden twee gekrulde ranken met kleine bloemen naar beneden hangen. Deze bloemen, en vermoedelijk alle andere op het fries, hebben de vorm van twee naar buiten krullende bladeren waartussen een gedraaide punt met parelrand. Direct onder de ranken is de Griekse letter Tau zichtbaar, die verwijst naar Antonius Abt, die vaak met een Tau-staf wordt afgebeeld. Aan de bovenzijde van de dubbele boog ontspringen twee drievoudige ranken, waarvan de bovenste twee scheuten in het midden naar elkaar toebuigen om een hart te vormen waarin een bloem ontstpruit. De middelste twee twijgen golven eerst zijwaarts en dan naar boven, waar zij in een bloem eindigen, terwijl de onderste, nu bijna verdwenen, naar beneden en naar binnen krullen. Naast de rechternis nog een aanzet van een mogelijke rondboog, waarboven een rank met twee uitlopers, die weer in bloemen en blaadjes eindigen. De rondbogen ontspringen overigens aan de omlijsting van de nissen, die door groeven en bladknoppen eveneens een vegetatief karakter heeft. De ranken worden begeleid door kwartholprofielen.

Het fries wordt aan de onderzijde afgesloten door een geprofileerde rand, bestaande uit (van boven naar beneden) een kraalprofiel met neuslijst, een kwarthol en een kraal, gescheiden door platte bandjes. In het holprofiel op regelmatige afstanden rozetten, waarvan er één bewaard bleef, en korte rankjes, waarvan er nog drie resten. Het rechter rankje toont bramen (?), het middelste eikels.

Polychromie:
Resten van meerdere witlagen. Geheel links onderaan bij de duivel hieronder mogelijk rood. Verder resten van een zwarte laag en van een bruinige, lak-achtige laag. De afwerking is moeilijk te onderscheiden vanwege de verwering en de inwerking van vocht en riooldampen. Onder de rozet twee moderne, blauwe strepen.

Techniek:
NB achterzijde en onderrand niet bekeken. Uitgevoerd in hoog-reliëf. De gaatjes in de bladeren zijn uitgeboord. Waarschijnlijk oorspronkelijk relatief fijn bewerkt. Diagonale groeven van een puntbeitel op de bovenzijde en op de rechterzijkant, geheel onderaan. Op dit vlak sloot waarschijnlijk de kraagsteen aan waarop het fries rustte.

Staat:
In het midden is een gat gemaakt, voor de afvoerpijp van het riool; max. b. 9,5 cm en max. h. 7 cm. Het fries was schuin doorgebroken van de rozet tot langs de nis met de wildeman en wildevrouw. De scheur is gedicht en langs de breukranden aangevuld. De delen zijn onderling met grote metalen pennen aaneengezet. Zie opm.
Bovenaan in het midden van het schild zijn vier gaten zichtbaar, waarschijnlijk van een nu verdwenen luchter.
Afgebroken: het linkergedeelte met waarschijnlijk nog één nis; een strook aan de rechterzijde; een groot deel van de onderrand, rechts; meerdere kleine delen van de randen.
Krasjes en putjes links van de wildeman.
Oppervlak sterk beschadigd en verweerd. De afwerking en de oppervlakte bladderen, vooral rechts.
In de achterzijde twee moderne, metalen oogjes.

Jaarverslag 1991: ca. 1480-1500.
Defoer 1994: Utrecht, atelier Adriaen van Wesel, ca. 1480-1500. Het stuk toont de meeste overeenkomst met het werk van Van Wesel. De gecompliceerde, ondiepe plooival, de pruik-achtige kapsels van wildeman en wildevrouw, het ronde gezicht van de vrouw met de kleine, amandelvormige ogen, zijn typerend voor zijn werk. Het is echter geen eigenhandig stuk, want de kwaliteit van het beeldhouwwerk is hiervoor net niet hoog genoeg. Het schematisch uitgewerkte haar van de wildevrouw komt bij hem ook niet voor, maar is wel vergelijkbaar met het haar van Maria op een Utrechts schoorsteenfries met Maria met kind en schilddrager in het Utrechtse Centraal Museum (inv.nr. 1762; Utrecht 1997, cat. nr. 93).
De afbeelding van Antonius zal een aansporing zijn geweest voor een deugdzaam leven en een bescherming tegen de pest en andere ziekten. Wildeman en wildevrouw waren zijn tegenpolen: zij hadden hun lusten niet in bedwang en leidden een bijna dierlijk leven. Antonius was, net als Anna die veel op schoorsteenfriezen werd afgebeeld, een voorbeeld voor de zich emanciperende burgerij, die groot belang hechtte aan ingetogenheid en kuisheid: deugden die bijdroegen aan stabiliteit en zekerheid.
Rooijen/Klück 1994: id. De gaatjes voor de kandelaar zijn mogelijk later.
Utrecht 1994: id.
Defoer 1996: verwijst nog naar een tweede schoorsteenfries met afbeelding van Antonius (Centraal Museum, inv.nr. 2691; Utrecht 1997, cat.nr. 80). Dit stuk is afkomstig uit het Utrechtse Antoniusgasthuis.

Van Vlierden: Aangezien het Utrechtse Antoniusgasthuis, dat in 1817 werd gesloopt, helemaal buiten de Weerdpoort stond, aan de huidige Antoniedijk, is het onwaarschijnlijk dat ook dit stuk uit het gasthuis afkomstig is. Zie A. van Hulzen, Utrechtse kloosters en gasthuizen. Baarn 1986, p. 123-125.

Paulus Reinhard (Utrecht) heeft tijdens de restauratie in 1991-1992 de door de inwerking van het rioolslib zachtgeworden steen geconsolideerd, verwijderde het aangekoekte vuil en zette de twee gedeelten aaneen. Vooral het oppervlak van de steen bleek te verpulveren.

Archeoplan (Delft) heeft in 2001 het oppervlak nogmaals geïmpregneerd. Hierdoor is de kleur van de steen iets donkerder geworden. Tevens is het reliëf voorzien van een roestvrijstalen ophanging. Zie restauratieverslag hangmap.

Steensoort geanalyseerd door Bertil van Os en Hendrik Tolboom: dd 26-03-2012: Baumberger zandsteen

Utrechtse schoorsteenfriezen  (Henri Defoer), 2012, p. 90-91, afb.6.4Hout- en steensculptuur van Museum Catharijneconvent, ca. 1200-1600  (Marieke van Vlierden), 2004, p. 196, 221, 237The Flemish primitives IV : the Hieronymus Bosch, Albrecht Bouts, Gerard David, Colijn de Coter and Goossen van der Weyden groups  (Cyriel Stroo), 2001, p. 111Een keuze uit 20 jaar verzamelen  (Helen Wüstefeld), 2001, p.11-19, p. 12, afb.Chimney friezes in Late-Medieval Utrecht  (Henri Defoer), 1997, p. 237, 239, pl. 35aJaarverslag Rijksmuseum Het Catharijneconvent 1991  (Henri Defoer), 1995, p. 13Een laat-middeleeuwse schoorsteenfries uit Utrecht met de bekoring van Antonius  (Henri Defoer), 1994Duivels en demonen : de duivel in de Nederlandse beeldcultuur  (Petra van Boheemen), 1994, p. 117, cat. nr. 21, afb. 117Archeologische en bouwhistorische kroniek van de gemeente Utrecht , 1991-1992, omslag en p. 176, afb. 251

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!