Een middeleeuwse meester

Dit paneel is afkomstig uit een schuilkerk aan de Utrechtse Herenstraat. Het is het linkerdeel van een tweeluik. De schilder, Geertgen tot Sint Jans, is een van de belangrijkste laatmiddeleeuwse schilders van de Noordelijke Nederlanden. Jezus is afgebeeld als Man van Smarten. Zijn gezicht is intens treurig en met zijn rechterhand benadrukt hij zijn zijdewond. Dergelijke voorstellingen komen vaak voor vanaf de veertiende eeuw. Ze helpen de middeleeuwse gelovige om zich te verplaatsen in het lijden van Jezus. Zo wordt het offer dat hij bracht voor de mensheid invoelbaar.

Geertgen tot Sint Jans, ca. 1490
Utrecht, Museum Catharijneconvent

text in exhibition

In de ban van de middeleeuwen

2025

On display now

Catharinazaal

ABM s63

schildering

Man van Smarten

Geertgen tot Sint Jans (schilder)

1485 - 1494

paneel, olieverf

schenking

1875

Tegen een gouden achtergrond staat Christus, frontaal weergegeven, de doornenkroon op het hoofd en het bloed stromend uit zijn wonden, met gebogen knieën in de sarcofaag. Hij is gekleed in een witte lendendoek. Met een smartelijke blik kijkt hij de toeschouwer aan. Zijn rechterhand houdt hij bij de wond in zijn rechterzij, met de linker omvat hij het kruis, dat tegen zijn linkerschouder leunt. Aan de bovenkant van het kruis is nog juist het bordje met de letters I.N.R.I. te onderscheiden. Over de rand van de sarcofaag hangt Christus' rok zonder naad. Maria bevindt zich rechts op de voorgrond en wordt gesteund door Johannes die achter haar staat. Met gevouwen handen kijkt zij droevig op naar haar Zoon. Zij draagt een grijze tuniek met een blauwgroene mantel en heeft op het hoofd een witte sluier. Johannes, met blond krullend haar en rood gewaad, wist met zijn rechter hand over zijn betraande gezicht. Geheel links zit Maria Magdalena met gevouwen handen. Zij steunt met haar linkerarm op de rand van de sarcofaag en heeft haar hoofd licht naar beneden gebogen. Over een donker onderkleed draagt zij een rood kleed, dat met wit bont is gevoerd. Achter de groep met Christus zweven drie engelen in witte gewaden. Twee van hen voeren passiewerktuigen (Arma Christi) met zich mee: de linker draagt de kruisnagels, de rechter heeft de stok met spons en de lans in zijn armen. De derde engel, grotendeels schuilgaand achter de engel links, heeft de handen gevouwen en het hoofd gebogen. Rechts achter Johannes is de geselzuil zichtbaar, waaraan de gesel en de roede met een touw zijn bevestigd.

Op de achterzijde van het schilderij zijn fragmenten te zien van een serafijnsteen-imitatie-schildering.

Het paneel met Christus als 'Man van Smarten' (Imago Pietatis), ook 'Nood Gods' genoemd, maakte waarschijnlijk oorspronkelijk deel uit van een diptiek. De voorstelling heeft zijn oorspronkelijke dimensies behouden: alle zijden van het paneel vertonen een baard en, met uitzondering van de rechterzijde, een onbeschilderde rand. Het type voorstelling is ontstaan in de Byzantijnse kunst van de twaalfde eeuw. Aanvankelijk werd Christus als dode voorgesteld met de tekenen van zijn wonden in handen, voeten en zijde. Vanaf de veertiende eeuw verbreidt zich vanuit de Duitse gebieden het beeldtype van een 'Man van Smarten' die als levende zijn wonden toont. In navolging van de oosterse voorbeelden wordt het thema in de Westeuropese kunst vaak gecombineerd met voorstellingen van 'Maria als de Moeder van Smarten' of 'Maria met kind'. Voor de iconografie zie Panofsky (1927), Schiller (1968), Hall (1992) en Defoer (1994).

Geertgens schilderij met de 'Man van Smarten' is een devotiestuk en was bedoeld voor privé-gebruik. De iconografie van de voorstelling en het kleine formaat van het schilderij, alsook enige technische aspecten maken dit duidelijk. In de voorstelling zijn verschillende gebeurtenissen uit het lijdensverhaal met elkaar verweven. Het kruis dat op Christus' schouder rust, hem als het ware neerdrukt, verwijst naar de kruisdraging en naar het thema van de mystieke wijnpers. De weergave van zijn gelaat roept de zweetdoek van Veronica in herinnering. De wenende Maria, Johannes en Maria Magdalena verwijzen naar de bewening na de kruisafname. De verrijzenis wordt uitgedrukt door Christus die in zijn sarcofaag staat. De engelen delen in de smart en kondigen met de 'Arma Christi' het laatste oordeel aan. Het geheel resulteert in een beeld dat emotie oproept bij de beschouwer. De voorstelling roept de beschouwer op zich te identificeren met Christus die lijdt ten behoeve van de mensheid. Christus' smartelijke, frontaal weergegeven blik draagt hiertoe bij, evenals het ontbreken van enige tijdsbepaling en de weergave van de realistische personages tegen een abstracte gouden achtergrond (Defoer 1994; Amsterdam 1994). Een dergelijke persoonlijke geloofsbeleving is typerend voor de late middeleeuwen en werd in de lage landen verbreid door aanhangers van de Moderne Devotie, een vroomheidsbeweging die geïnitieerd was door Geert Grote (1340-1384) (Defoer 1994).
Het paneel heeft een smalle onbeschilderde rand, die oorspronkelijk deel uitmaakte van een omlijsting, welke later grotendeels is afgezaagd (Onderzoek restauratie-atelier Rijksmuseum, Amsterdam; Defoer 1994). De huidige lijst van het schilderij is in een latere periode aangebracht. In de onbeschilderde rand zijn sporen gevonden van scharnieren en een sluiting, die erop duiden dat het paneeltje als linkerluik van een diptiek heeft gediend. Over het rechterluik is niets bekend, maar wellicht was hierop de opdrachtgever afgebeeld. De binnenzijde van het paneel is in tegenstelling tot de buitenzijde vrijwel onbeschadigd. Dit wijst erop dat het tweeluik lange tijd in gesloten toestand bewaard is gebleven (Defoer 1994).

Hoewel in het verleden door enkele auteurs betwijfeld (Kessler 1930; Davies 1937) wordt thans aangenomen dat het schilderij een werk is van Geertgen tot Sint Jans. De aan deze kunstenaar toegeschreven 'Bewening' (Wenen, Kunsthistorisches Museum, inv.nr. 991) vormt het uitgangspunt bij het toeschrijven van schilderijen aan Geertgen, waaronder deze 'Man van Smarten' (Friedländer (1934) 1969). De weergave van de personages in de 'Bewening' vertoont veel overeenkomsten met die in de 'Man van Smarten'. Het schilderij met de 'Man van Smarten' behoort tot het latere werk van Geertgen, die omstreeks 1465 (mogelijk te Leiden) werd geboren en rond 1495 stierf in Haarlem (Winkler 1924: 'Eins der reifsten Werke'; Utrecht 1933; Utrecht 1948; Utrecht 1983; Schiller 1968; Amsterdam 1994). Karel van Mander schrijft in zijn 'Schilder-boeck' uit 1604 dat Geertgen tot St. Jans aan het einde van de vijftiende eeuw als lekebroeder verbleef bij de Johannieters te Haarlem, naar wie hij genoemd werd. Hij kreeg er kost en inwoning en vervaardigde als tegenprestatie schilderijen voor het klooster. Ook buiten het klooster zouden zich werken van Geertgen hebben bevonden (Van Mander 1604; Utrecht 1948; Van Bueren 1993; Defoer 1994). Gezien de nauwe betrekkingen tussen de Johannieters in Haarlem en hun medebroeders in Utrecht is het waarschijnlijk dat een van de Utrechtse Johannieters aan Geertgen de opdracht gaf om het paneeltje te vervaardigen. Het schilderij is ook in deze stad bewaard gebleven, in de St. Willibrordusstatie aan de Herenstraat, dichtbij het Catharijneconvent, het voormalige klooster van de Johannieters (Defoer 1994).

In 2014 werd het schilderij voorzien van een nieuwe lijst door Sainthill Lijsten.

Wetenschappelijk onderzoek:
Het schilderij werd onderzocht met infraroodreflectografie (IRR) op 27 februari en 3 augustus 1995 door Molly Faries. Originele negatieven bevinden zich bij het RKD Den Haag, negatiefnummers: MF 1192:1 t/m 1193:37. Dendrochronologie: het paneel bestaat uit één plank waarvan de jongste kernhoutjaarring dateert uit 1461 (rapport Peter Klein 29 maart 1995).

Tussen zoeken en zorgen : veertig jaar evangelische inspiratie. Een vriendenboek voor Herwi Rikhof  (Fons Plasschaert), 2023Domweetjes (40) : de lijdenswerktuigen in de dagkapel  (Ron Helsloot), 2022, p. 22-23, afb.Between hell and paradise : the enigmatic world of Hieronymus Bosch  (Bernadett Tóth), 2022, p. 226, afb.Verantwoord verzamelen : het nieuwe collectieplan (2021-2024)  (Frank van der Velden), 2021, p. 35, afb.Body Language : the body in medieval art  (Wendelien van Welie), 2020, p. 8, p. 37, afb. 1.24Body Language : het lichaam in de middeleeuwen  (Wendelien van Welie), 2020, p. 8, p. 37, afb. 1.24Body Language. Het lichaam in de Middeleeuwse kunst  (Annabel Dijkema), 2020, cat. nr. 2Body Language. The body in medieval art.  (Annabel Dijkema), 2020, cat. nr. 2Ongemakkelijk bloederig vroom  (Dorien Tamis), 2020, p. 40, afb.Geen dag zonder Maria  (Désirée M.D. Krikhaar), 2017, 17 aprilMaria, een echte moeder  (Désirée M.D. Krikhaar), 2017Maria [bezoekersboekje] , 2017, nr. 82Van de wereld : beelden van beslotenheid en bevrijding  (Liesbet Kusters), 2017, p. 149, fig. 32Aanzien doet gedenken  (Herman Pleij), 2016, p. 20, afb.Musea zijn de nieuwe kerken  (Herman Pleij), 2016, p. 29, afb.Ora et labora : twaalf opstellen over christelijke spiritualiteit in de praktijk  (Jaap van Amersfoort), 2014, p. 30, afb.Windesheimers op de heide : het verdwenen Klooster Nazareth bij Bredevoort en zijn geestelijke en materiële omgeving  (Hans de Graaf), 2014, p. 82, afb.Kunstbloed  (Noor van Leeuwen), 2014, p. 24, afb.Schilderkunst in de Bourgondische Nederlanden  (Bernhard Ridderbos), 2014, p. 216-217, afb. 168 en p. 241-244, afb. 191Gezien met eigen ogen! : topstukken uit de Middeleeuwen in Museum Catharijneconvent  (Wendelien van Welie), 2014, p. 69-71, afb.Cornelis Engebrechtsz : a sixteenth-century Leiden artist and his workshop  (Jan Piet Filedt Kok), 2014, p. 37-39, afb. 41De invloed van de Byzantijnse kunst op West-Europa  (Henri Defoer), 2013, p. 20, afb.Textbook highlights Museum Catharijneconvent (2013) , 2013, nr. 307Geuzen en papen : katholiek en protestant tussen Vecht & Eem 1550-1800  (Henk Michielse), 2013, p. 200 Kleurkatern, afb.'Van groeter bannicheit hoers herten' : de conditionering van de alledaagse gevoelswereld in vrouwelijke gemeenschappen uit de laatmiddeleeuwse Moderne Devotie  (An-Katrien Hanselaer), 2013, p. 493, afb.Piëta : Bohemen of Zuid-Duitsland  (Micha Leeflang), 2012, p. 20, afb.Icon, narrative and iconoclasm in the Crowning with thorns  (Natasha T. Seaman), 2012, p. 109, afb. 5.7, p. 108 tekstNaar de Middeleeuwen : het Aartsbisschoppelijk Museum in Utrecht vanaf het begin tot 1882  (Elmer Peters), 2012, p. 103, afb.J.S. Bach, St. Matthew Passion, BWV 244, The Netherlandish Bach Society, Museum Catharijneconvent  (Anique Chantal de Kruijf), 2011, p. 42-43, afb.Gesù : il corpo, il volto nell’arte  (Timothy Verdon), 2010, p. 268-269, cat. nr. 5.5., afb.2000 jaar Nederlanders hun geloof en de kunst  (Yvonne Bleyerveld), 2009, p. 621, afb.Voorbij het woord : beeldende kunst als bron van bijbeluitleg  (J.L. de Jong), 2009, p. 31-33, afb. 6Geertgen was hier : meesterschilder, lekenbroeder en inspirator  (Alexander de Bruin), 2009Textbook highlights Museum Catharijneconvent (2009) , 2009The technology of salvation and the art of Geertgen tot Sint Jans  (John R. Decker), 2009Vroege Hollanders : schilderkunst van de late Middeleeuwen  (Friso Lammertse), 2008, p. 92-94, cat. nr. 6, afb.Le détail : pour une histoire rapprochée de la peinture  (Daniel Arasse), 2008, p. 107-108, afb. 113History of Renaissance art , 2008Aards, betrokken en zelfbewust : de verwevenheid van cultuur en religie in katholiek Utrecht, 1300-1600  (Llewellyn Christina Julia Josephien Bogaers), 2008, p. 173, afb. 73Venite, adoremus : Geertgen tot Sint Jans and the adoration of the kings  (Mariantonia Reinhard-Felice), 2007, p. 90, tabelThe art of the Northern Renaissance : course guidebook , 2007Engelen in de kunst  (Inge Schriemer), 2006, p. 99, afb.God van Nederland : hedendaagse fotografie  (C. Huizing), 2006, p. 85, afb. 6Textbook highlights Museum Catharijneconvent (2006) , 2006, p. 7Christendom in Nederland : topstukken uit Museum Catharijneconvent  (Babette Hellemans), 2006, p. 34, afb. 26Christianity in the Netherlands : highlights from Museum Catharijneconvent  (Babette Hellemans), 2006Bewaar de schoonheid : topstukken van religieuze kunst in het aartsbisdom Utrecht  (Maria ter Steeg), 2006, p. 42-43, afb.Geloof en samenleving: eucharistische devotie en de verering voor het lijden van Jezus  (J. van Herwaarden), 2005De vroegste Hollandse schilderkunst van Amsterdam naar Rotterdam  (Friso Lammertse), 2004, p. 11Goddelijk geschilderd : honderd meesterwerken van museum Catharijneconvent  (Henri Defoer), 2003, p. 55-57, afb.De verbeelding van het Woord, 2 : de Middeleeuwen (600-1500) : een iconografische studie  (Peter van Dael), 2003, p. 73, afb.The art flamand et hollandais : le siècle des primitifs 1380-1520  (Christian Heck), 2003, afb. 450De schilderijen van Museum Catharijneconvent  (Jeltje Dijkstra), 2002, p. 10, 27, 48, afb.Hart voor het Catharijneconvent : verzamelen voor de geschiedenis van het christendom in Nederland  (Teio Meedendorp), 2001, p. 28-31, afb.Coinvolgere e simbolizzare : il carattere devozionale della pittura neerlandese antica  (Bernhard Ridderbos), 2000, p. 163-166Museum Catharijneconvent : een keuze uit de mooiste werken  (Niels H. Koers), 2000, p. 32, afb.Praten als Brugman : de wereld van een Nederlandse volksprediker aan het einde van de Middeleeuwen  (N. Lettinck), 1999, afb. 19Rondom Pasen : iconografie en symboliek in de beeldende kunst rondom de opstanding van Christus  (Paul Bröker), 1998, p. 90The Broken Body : Passion Devotion in Late-Medieval Culture  (A.A. MacDonald), 1998, p. 176, afb.Trauer der Vollendung : zur Geburt der Kulturkritik  (Beat Wyss), 1997, p. 61-62, afb.Beeld : bouwstenen voor een algemene iconologie  (Jan Marie Peters), 1996, p. 165Miracles of Mary : apparitions, legends, and miraculous works of the blessed virgin Mary  (Michael S. Durham), 1995, p. 91'Om iets te weten van de oude meesters' : de Vlaamse primitieven - herontdekking, waardering en onderzoek  (Bernhard Ridderbos), 1995, p. 117Gebed in schoonheid : schatten van privé-devotie in Europa 1300-1500  (Eugène Honée), 1994, p. 128-129, cat. nr. 41Man van Smarten van Geertgen tot Sint Jans  (Henri Defoer), 1994, p. 4-11Route langs 36 topstukken : Museum Het Catharijneconvent Utrecht , 1992, nr. 17, afb.Le pressoir mystique : actes du colloque de recloses 27 Mai 1989  (Danièle Alexandre-Bidon), 1990, vgl.The Petrus Christus : his place in fifteenth-century flemish painting  (Joel M. Upton), 1990, p. 56, afb. 57La pintura Gótica del siglo XV  (Victoria Chico), 1989, p. 121, afb.Route langs dertig topstukken : Museum het Catharijneconvent Holland [3e dr. 1989] = Walk along thirty highlights [3de dr. 1989] , 1989, nr. 17, afb.Ketters en papen onder Filips II  (Paul Dirkse), 1986, p. 157Northern renaissance art : painting, sculpture, the graphic arts from 1350-1575  (J.E. Snyder), 1985, p. 176 vv.Geert Grote en de moderne devotie  (C.C. de Bruin), 1984, cat. nr. 144Rijksmuseum Het Catharijneconvent = State Museum Het Catharijneconvent , 1983, p. 59, afb.Tekst en uitleg [1982]  (Henri Defoer), 1982, p. 41, afb.Les primitifs hollandais : la peinture dans les Pays-Bas du Nord au XVe siècle  (Albert Châtelet), 1980, p. 115 vv.Tekst en uitleg [1979] , 1979, p. 43, afb.Catharijneconvent : monument met toekomst , 1975, p. 57, afb. 37Entwicklung des erzählenden Halbfigurenbildes in der niederländischen Malerei des 15. und 16. Jahrhunderts  (Brigitte Völker-Hänsel), 1968, dl. 1, p. 24-28Early Netherlandish painting, 1-14  (Max Jakob Friedländer), 1967-1976, 5, nr. 7, afb. 10, p. 13, 23, 94-95Geertgen tot Sint Jans [1967]  (K.G. Boon), 1967, afb. 21Early Netherlandish painting : its origins and character  (Erwin Panofsky), 1966, p. 326, afb. 449Nood Gods (Christus als man van smarten) : Geertgen tot Sint Jans (omstr.1465-omstr.1495)  (Josua Bruyn), 1966, 10 (1966) 3 (maart), pl. 24, p. 24a-bSchilderkunst  (Désiré Bouvy), 1965, p. 46-47Kunst uit kerkelijke musea in Nederland  (H.J.A.M. van Haaren), 1963, cat. nr. 4, afb. 21De early Haarlem School of painting, II. Geertgen tot Sint Jans  (J.E. Snyder), 1960, p. 123-124, afb. 14100 Hauptwerke aus dem Erzbischöfliches Museum zu Utrecht , 1958, cat. nr. 12Middeleeuwse kunst der Noordelijke Nederlanden  (David Cornelis Roëll), 1958, cat. nr. 23De madonna in de kunst : tentoonstelling in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten , 1954, cat. nr. 36, afb. 36Van intimiteit tot theater , 1952, cat. nr. 21Catalogus schilderijen Aartsbisschoppelijk Museum [1948]  (Antonius Egbertus Rientjes), 1948, p. 18-21Nederlandsche kunst van de XVde en XVIde eeuw , 1945, cat. nr. 51Netherlandish primitives: Geertgen tot Sint Jans  (Martin Davies), 1939, p. 88-91Die Geertgen tot Sint Jans : Stimmung und Inhalt seiner Kunst  (K.G. Boon), 1939, p. 338, afb.De Noord-Nederlandsche schilderkunst, deel 2  (G.J. Hoogewerff), 1937Die altniederländische Malerei, 5: Geertgen van Haarlem und Hieronymus Bosch  (Max Jakob Friedländer), 1934, p. 35, nr. 7, pl. 11iconografie van de Nederlandsche primitieven  (C.M.J.H.I. Smits), 1933, p. 118, afb. 47Catalogus der schilderijen Centraal Museum Utrecht [1933] , 1933, cat. nr. 518, afb. 87Geertgen tot S. Jans : zijn herkomst en invloed in Holland  (J.H.H. Kessler), 1930, p. 7 vv.Der Niederländische Malerei der Spätgotik und Renaissance  (Franz Dülberg), 1929, p. 100"Imago Pietatis" : ein Beitrag zur Typengeschichte des "Schmerzenmanns" und der "Maria Mediatrix"  (Erwin Panofsky), 1927, p. 290 vv., afb. 36De Holländer Geertgen van Haarlem  (Max Jakob Friedländer), 1927, p. 623-629, afb.Die altniederländische Malerei : die Malerei in Belgien und Holland von 1400-1600  (Friedrich Winkler), 1924, p. 176Geertgen van Haarlem (Geertgen tot St. Jans)  (L. Baldasz), 1921, p. 6, pl. 2Tentoonstelling van Noord-Nederlandsche schilder- en beeldhouwkunst vóór 1575 , 1913, cat. nr. 27Die Frühholländer Geertgen tot Sint Jans  (L. Balet), 1910, p. 157Leydener Malerschule : 1. Gerardus Leydanus. 2. Cornelis Engebrechtsz.  (Franz Dülberg), 1899, p. 32Driemaal 'De Man van Smarten'  (Anneke Bakker), p. 174, afb.

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!