Heilige Familie, Adriaen van Wesel, 1475-1480

Jozef is aan het timmeren met zijn zoon Jezus – we zouden het tegenwoordig quality time noemen. Samen klussen als manier om vaardigheden over te dragen én de band tussen vader en zoon te versterken. In deze huiselijke voorstelling zien we de hele Heilige Familie: achter hen is Maria verdiept in een boek. Het is een warm en herkenbaar gezin, een ideaalbeeld van het christelijke huishouden.

text in exhibition

In the name of love

2025

On display now

In the name of love

ABM bh471

beeld

H. Familie in timmermanswerkplaats

Adriaen van Wesel (Utrecht)

1475 - 1480

eikenhout, verf

schenking

1863

Op de voorgrond nemen Jozef en de kleine Jezus samen de maat van een balk, die op twee houtblokken ligt. Jozef zit geknield aan het rechter uiteinde van de balk en houdt met twee handen het meetlint strak. De kleine Jezus staat aan het linker uiteinde en kijkt naar Jozef, terwijl hij het eind van het lint in beide handjes houdt. Voor de balk staat een mandje met gereedschap, waaronder een boor, een kleine bijl en een blokschaaf. Op de achtergrond zit Maria met gebogen hoofd in een boek te lezen, dat zij met beide handen vasthoudt. De groep is geplaatst op een kleine, met groeven aangeduide grond.

Jozef draagt sokken, of neergerolde hozen, en spits schoeisel. Hij heeft de mouwen van zijn gegorde kiel opgerold en de punt van zijn muts valt naar voren over zijn hoofd. aan zijn gordel hangt een buidel. Jezus is gekleed in een lang loshangend tuniekje. Maria draagt een ruim, in plooien neerhangend gewaad met een schouderkraag. Een doek met teruggeslagen rand ligt over haar loshangende haar.

Sporen polychromie:
Sporen van witte grond. Sporen van helderrood op het kleed van Maria, de boekband, het tuniekje van het kind, de grond, de kleding van Jozef. Dit rood is secundair. Onder dit rood is op het tuniekje van het kind blauw aanwezig. Het onderste deel van Maria's gewaad heeft sporen lichtblauw. Op het kleed van Jozef een rest donkergrijs.

Techniek:
Aan de achterzijde is iets bol, vlak afgewerkt en vertoont sporen van dissel of kleine bijl voor het afvlakken van de zijkanten. De kern lag midden achter het werkblok. In de achterzijde links een grote noest.
Werkbanksporen (?): het standvlak is deels onzichtbaar door drie stickers van voormalige tentoonstellingen. Links en rechts een iets onregelmatig gat van 7,5 tot 8 mm doorsn. Boven op het hoofd van Maria een deukje en een gaatje. Boven op het hoofd van het kind een gaatje.
Voormalige oorspronkelijke bevestiging: in het midden aan de achterzijde onderaan een diep ovaal gat met een restant van een metealen nagel (?), br. ca. 1 x h. ca. 6,8 cm. Een gat door-en-door in de linkerborst van Maria.

Staat:
Het hoofd van Maria lijkt afgebroken en weer gelijmd en is gefixeerd met twee houten pennetjes. Een deel van de hoofddoek rechts is aangevuld. Een scheur in haar hals is opgevuld. Vier delen van de grond zijn aangevuld: voor het Kind, voor de balk (2 x) en voor de knie van Jozef (bij de knie een gat in de grond). De scheuren in de balk zijn (kops?) ingevoegd.
Afgebroken: een stukje van de boekband en enkele haarlokjes van het kind. Zijn rechter elleboog is beschadigd (noestje).
Aan de achterzijde: in het midden een lichte scheur. Twee spijkergaten in het hoofd van Maria, daaronder respectievelijk een rond gat, twee schroef of boorgaten, 2 afgebroken vierkante nagels, 1 schroefgat. Verspreid minstens 15 kleine spijker(- en houtworm?)gaatjes.
Nog steeds sporen van donkere beits en een dikke waslaag.

Utrecht 1983 (Defoer): Vermoedelijk afkomstig van het Onze-Lieve-Vrouwealtaar in de kapel van de OLV-broederschap te 's-Hertogenbosch.

Inv. Rientjes (later bijgeschreven): in 1863 door Mgr. G.W. van Heukelum van dhr. Broers gekocht voor f. 25,-. NB: In het kasboek (archief MCC) is f. 30,- opgetekend, maar dit bedrag was inclusief een andere beeldje, mogelijk de Maria met kind die Beekman had ingezonden op de tentoonstelling van 1857 onder nr. III A. 15, 15de eeuw (vriendelijke mededeling E. Peters). Inv. Rientjes: Het stuk zou afkomstig zijn van de Nederrijn.

Inv. Rientjes: midden 15de eeuw; later: Utrecht, 1ste kw. 16de eeuw.
Utrecht 1857: begin 16de eeuw.
Vogelsang 1906: niet in bibl.
Vogelsang 1911: Nederland (Noord-Brabant?), ca. 1450. Op een hoge, niet bijbehorende sokkel en donkerbruin gevernist.
Utrecht 1913: Noord-Nederland, ca. 1450.
De Jonge 1921: Brabant, Meester van de Zingende Engelen [= Adriaen van Wesel]. Tot de groep hoort ook een Maria van een Annunciatie.
Vogelsang 1925: Plaatst het binnen het oeuvre van de Meester van het Sterfbed van Maria [= Adriaen van Wesel], Utrecht, ca. 1470-80, samen met: het Sterfbed van Maria, de Musicerende Engelen, de Visitatie, de knielende Maria, een staande Maria met Kind, alle uit het Rijksmuseum Amsterdam (inv.nrs.: N.M. 11859, N.M. 11647, N.M. 11394, N.M. 11713, N.M. 3888), een apostel met boek uit de verzameling Van Stolk en de houten Sint Maarten uit het Centraal Museum (inv.nr. 1781). Overeenkomstige behandeling van het haar, de handen, de sluiting van de contour en de bouw de groep; het uitvoerig ingaan op requisieten.
Amsterdam 1939: Jacob van der Borch, overl. Utrecht 1475. [Deze Utrechtse Dombouwmeester werd tijdelijk gelijkgesteld aan de meester die later Adriaen van Wesel bleek te zijn.]
Leeuwenberg 1942: Jacob van der Borch, Noord-Nederland, ca. 1460.
Bouvy 1947: niet van de Meester van het Sterfbed van Maria en ook niet van Jacob van der Borch. De kop en de handen van Jozef zijn minder uitgewerkt dan in het Sterfbed en in de groep van de Musicerende Engelen. Wel Utrechts.
Antwerpen 1948: Utrecht, 3de kw. 15de eeuw.
Leeuwenberg 1948: Meester der Musicerende Engelen. Vergelijk Jozef met de mansfiguur de de ladder van de Kruisafneming te Berlijn (Staatliche Museen, Skulpturen-Sammlung, inv.nr. 2396), ook van deze meester, en met de mansfiguren van het Sterfbed.
Utrecht 1948: Utrecht, 3de kw. 15de eeuw.
Swillens 1948: identificeert de Meester van het Sterfbed van Maria als de Utrechtse beeldsnijder Adriaen van Wesel.
Timmers 1949: Twijfelt aan de toeschrijving aan Van Wesel. Voor spreken het realisme en het kopje van het kind. Tegen spreken de onhandige linkerarm van Jozef, de gekonstedheid der onderlinge plaatsing van de figuren, de zwakte van de stofweergave, o.a. te zien in het mandje en de moeizame, deegachtige modellering. Is het een jeugdwerk, of werk van een assistent?
Vogelsang 1949: Adriaen van Wesel, ca. 1470.
Swillens 1950: Wat opvatting en compositie betreft aan Van Wesel verwant, "(...) doch de uitvoering, onder meer de mistekende arm van de H. Joseph, maken ons duidelijk dat hier een navolger aan het werk is geweest."
Delft 1952: Utrecht, 3de kw. 15de eeuw.
Eindhoven 1953/54: Adriaen van Wesel (?), laatste kw. 15de eeuw.
Antwerpen 1954: id.
Amsterdam 1958: Adriaen van Wesel, 3de kw. 15de eeuw. De wat gezwollen oogleden van Maria en kind wijzen duidelijk op de hand van Van Wesel.
Bouvy 1958: omgeving Adriaen van Wesel.
Recklinghausen 1958: Adriaen van Wesel of omgeving, 3de kw. 15de eeuw.
Bouvy 1959: omgeving Adriaen van Wesel.
Van Haaren 1960: Adriaen van Wesel, Utrecht, 3de kw. 15de eeuw.
Utrecht 1962: id. ca. 1470-80.
Snyder 1964: Adriaen van Wesel. Jozef zou bezig zijn een rechte lijn op een balk te zetten m.b.v. een met krijt ingesmeerde band.
Bouvy 1966: Utrecht, 1470-80.
Stockholm 1970: Adriaen van Wesel of atelier.
Lemmens en De Werd 1980/81: Adriaen van Wesel; als voorbeeld van zijn vermogen om met weinig middelen sfeer op te roepen; levendige momentopname.
Utrecht 1974: Utrecht, 1470-80.
Amsterdam 1980/81: Adriaen van Wesel, o.a. vanwege de koptypen en de gedurfde stilering van de plooien. Onderdeel van een cyclus in een predella of hollijst van een groot altaar.
Utrecht 1983 (Defoer): Adriaen van Wesel, ca. 1475. Onderdeel van het Onze-Lieve-Vrouwealtaar in de kapel van de OLV-broederschap te 's-Hertogenbosch. Voor de toeschrijving aan Van Wesel pleiten het thema, de stijl, de gezichten en de plooival.
Utrecht 1988: dat./verv. id.
Erlemann 1993: In het apocriefe Thomas-evangelie (hoofdstuk 13) komt een wonderbare houtverlenging voor. Jezus brengt een te kort gemaakte plank op de gewenste lengte. Latere middeleeuwse legenden schreven het te kort afzagen soms toe aan een hulpje en niet aan Jozef zelf. Jezus en Jozef trekken daarna samen aan de plank tot de goede lengte is bereikt. (Zie afb. 25: Petrus de Natalibus, Catalogus Sanctorum, Venetië 1502.) Door de moderne devotie zou de aandacht minder op uiterlijke wonderen zijn gericht maar op menselijke bescheidenheid. Dit zien we ook in Ludolphus van Saksens Vita Christi. De voorstelling van Christus en Jozef die een balk meten zou een reminiscentie zijn aan het wonder, maar minder expliciet. Deze voorstelling komt ook voor in Lienhart Ysenhuts Itinerarius sive peregrinarius Beatissime Virginis Marie, Basel, ca. 1489, waar Maria echter spinnend is afgebeeld (afb. 26). De lezende Maria van ABM bh471 zou volgens Erlemann de invloed van de Moderne devotie tonen en ook verwijzen naar de annunciatie.
Parijs 1994: Adriaen van Wesel.
Utrecht 1994: atelier Adriaen van Wesel, ca. 1475. Invloed van de Moderne Devotie in de huiselijkheid van het tafereel.
's-Hertogenbosch 1997: Adriaen van Wesel, ca. 1475. Christus als voorbeeld van het ideale, behulpzame kind.
Willemsen 1998: geen nieuwe info.

Op 15-2-1981 is door P. Klein dendrochronologisch onderzoek verricht: vroegste kapdatum 1464/1474. De curve van de jaarringen van de Kruisafname en de Agnes te Berlijn (vm. wordt met dit laatste het stuk in het Rijksmuseum Amsterdam bedoeld, inv.nr. K.O.G. 1732) en ABM bh471 is zeer overeenstemmend. Ze zijn echter niet uit dezelfde boom gesneden. Zie documentatie.

Door Dresmé, Utrecht, zijn in april-mei 1956 gipsafgietsels gemaakt.

Van Vlierden: De wat bolle achterzijde, die uitzonderlijk is, zou te maken kunnen hebben met plaatsing in een hollijst rond een altaarstuk, zoals in Amsterdam 1980/81 wordt gesuggereerd. NB: het stuk is wel vrij fors voor een dergelijke functie en de achterzijde niet zo erg bol!

Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen : [publikaties van de educatieve dienst] , z.j., 1954; cat. nr. 186, afb. 55Door heiligen geïnspireerd : katholieke geloofsbeleving in Eindhoven en Aalst-Waalre  (Elly Bogers-Lokken), 2025, p. 52, afb.Anna-te-drieën en de Nederlandse gezinscultuur  (Herman Pleij), 2016, p. 16, afb.Musea zijn de nieuwe kerken  (Herman Pleij), 2016, p. 29, afb.Gezien met eigen ogen! : topstukken uit de Middeleeuwen in Museum Catharijneconvent  (Wendelien van Welie), 2014, p. 61-62, afb.Allemaal mannen : 21 bijbelse portretten : met afbeeldingen uit de collecties van Museum Catharijneconvent  (Nico ter Linden), 2014, p. 54, afb.Mittelalterliche Bildwerke aus Utrecht 1430-1530  (Dagmar Preising), 2013, p. 234-237, cat. nr. 29, afb.Textbook highlights Museum Catharijneconvent (2013) , 2013, nr. 401Middeleeuwse beelden uit Utrecht 1430-1530  (Micha Leeflang), 2012, p. 234-237, cat. nr. 29, afb.Naar de Middeleeuwen : het Aartsbisschoppelijk Museum in Utrecht vanaf het begin tot 1882  (Elmer Peters), 2012, p. 83, afb.'Gewrochte beelden vergult off onvergult' : middeleeuwse Utrechtse beelhouwkunst 1430-1530  (Marieke van Vlierden), 2012, p. 119, afb. 4Kleurrijk verleden ; restauratie van beelden  (Micha Leeflang), 2012, p. 30, afb.Museum Catharijneconvent is het nationale museum en kenniscentrum van christelijke kunst en cultuur : belangrijkste collectie middeleeuwse kunst van Nederland , 2011, p. 76, afb.The Hours of Catherine of Cleves : devotion, demons and daily life in the fifteenth century  (Rob Dückers), 2009The Golden Age ande the Book of Hours of Catherine of Cleves  (Henri Defoer), 2009, p. 33-34, afb. 4Een nieuw zicht op Utrecht  (Saskia van Haaren), 2008, p. 11, afb.The brace : the why and how of making holes, volume one : a 25 year study of early boring tools and the origin of the brace  (E.M. Peterson), 2007Christendom in Nederland : topstukken uit Museum Catharijneconvent  (Babette Hellemans), 2006, p. 37, afb. 30Christianity in the Netherlands : highlights from Museum Catharijneconvent  (Babette Hellemans), 2006Hout- en steensculptuur van Museum Catharijneconvent, ca. 1200-1600  (Marieke van Vlierden), 2004, p. 13, 35 kleurafb., 112, 125, 126, 194, 200, 213, 214, 215, 219Uit het goede hout gesneden : religieuze houtsculptuur uit het Museum Catharijneconvent Utrecht in dialoog met de Gruuthusecollectie  (M. Parez), 2004, p. 22Verzamelen van middeleeuwse kunst in Nederland 1830-1903  (Barbara Kruijsen), 2002, p. 167, 168, 176, afb.Museum Catharijneconvent : een keuze uit de mooiste werken  (Niels H. Koers), 2000, p. 30, afb.Kinder delijt : middeleeuws speelgoed in de Nederlanden  (Annemarieke Willemsen), 1998, p. 260, afb. 209Kinderen van alle tijden : kindercultuur in de Nederlanden vanaf de middeleeuwen tot heden (Rudolf Dekker), 1997, cat. nr. 101Museum Catharijneconvent : agenda / diary 1997  (Niels H. Koers), 1996, afb. week 42Route langs dertig middeleeuwse beelden [N-E] = A tour featuring thirty medieval sculptures  (Marieke van Vlierden), 1994, afb., nr. 22L' art en Hollande au temps de David et Philippe de Bourgogne : trésors du musée national Het Catharijneconvent à Utrecht  (Henri Defoer), 1993, p. 29, afb. 21Die Heilige Familie : ein Tugendvorbild der Gegenreformation im Wandel der Zeit : Kult und Ideologie , 1993, p. 75, afb. 27Helse en hemelse vrouwen : schrikbeelden en voorbeelden van de vrouw in de christelijke cultuur  (Marlies Caron), 1988, p. 88, cat. nr. 58Rijksmuseum Het Catharijneconvent = State Museum Het Catharijneconvent , 1983, p. 54, afb.Adriaen van Wesel : een Utrechtse beeldhouwer uit de late Middeleeuwen  (W. Halsema-Kubes), 1980, p. 16, 102, cat. nr. 13Het leven in de late Middeleeuwen , 1974, cat. nr. 190Konstskatter fran Utrecht, Aartsbisschoppelijk Museum  (A. Andersson), 1970, nr. 36, afb.Beeldhouwkunst [1966]  (Désiré Bouvy), 1966, p. 45-46, 49, afb. 23Nordniederländische Eigenart in der Kunst des Mittelalaters  (Geerto Snyder), 1964, p. 4-9, m.n. p. 6-7Kunst uit kerkelijke musea in Nederland  (H.J.A.M. van Haaren), 1963, cat. nr. 86Beeldhouwkunst : Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht  (Désiré Bouvy), 1962, cat. nr. 246, afb. 83De Nederlandse Bisschoppelijke Musea in: Kunst en religie 42 (1960) 3/4  (H.J.A.M. van Haaren), 1960, p. 49-96, afb. 24De Nederlandse beeldhouwkunst  (Désiré Bouvy), 1959, p. 55Mariendarstellungen in der Diözese Utrecht  (Désiré Bouvy), 1958, p. 46Middeleeuwse kunst der Noordelijke Nederlanden  (David Cornelis Roëll), 1958, cat. nr. 298Unsere Liebe Frau  (Wolfgang Braunfels), 1958, p. 46100 Hauptwerke aus dem Erzbischöfliches Museum zu Utrecht , 1958, cat. nr. 28De madonna in de kunst : catalogus met 80 afbeeldingen , 1954, p. 50, cat. nr. 186, afb. 55De madonna in de kunst : tentoonstelling in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten , 1954, cat. nr. 186Onze beeldhouwkunst der late middeleeuwen  (Désiré Bouvy), 1953, cat. nr. 50Prisma der bijbelse kunst , 1952, p. 116, cat. nr. 159, afb. 18Houten beelden : de houtsculptuur in de Noordelijke Nederlanden tijdens de late middeleeuwen  (J.J.M. Timmers), 1949, p. 51-52, afb. 93Utrecht's kunst in opkomst en bloei 650-1650 , 1948, cat. nr. 119Het werk van den Meester der Musicerende Engelen en het vraagstuk van Jacob van der Borch opnieuw beschouwd  (Jaap Leeuwenberg), 1948, p. 164-179, afb. 6Kerkelijke kunst : catalogus tentoonstelling Stad Antwerpen , 1948, cat. nr. 253De middeleeuwsche beeldhouwkunst in de Noordelijke Nederlanden  (Désiré Bouvy), 1947, p. 73, 80, 81, afb. 73Middeleeuwen spreken tot u [kalender 1942]  (Jaap Leeuwenberg), 1941, afb. 15Tentoonstelling bijbelsche kunst  (F. Schmidt Degener), 1939, p. 111, cat. nr. 131aNoord-Nederlandsche beeldhouwwerken : de Meester van het Sterfbed van Maria  (W. Vogelsang), 1925, p. 191-192, afb. 16Beeldhouwwerk in het Aartsbisschoppelijk Museum [De Jonge]  (C.H. de Jonge), 1921-1922, p. 175Tentoonstelling van Noord-Nederlandsche schilder- en beeldhouwkunst vóór 1575 , 1913, cat. nr. 118Holzskulptur in den Niederlanden, 1: das Erzbischöfliche Museum zu Utrecht  (W. Vogelsang), 1911, nr. 13, pl. XXIICatalogus der tentoonstelling van voor Nederland belangrijke oudheden en merkwaardigheden in de stad en provincie Utrecht voorhanden gehouden van wege het provinciaal Utrechtsch Genootschap voor Kunsten en Wetenschappen , 1857, p. 15, cat. nr. III 12Beeldhouwers en beeldhouwkunst  (P.T.A. Swillens), p. 209-237, m.n. p. 220

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!