Keizersalbe van Barbarossa
Sicilië, ca. 1150
OKM t91

Deze albe bevindt zich al in vijftiende eeuw in de Janskerk van Utrecht. Vanaf de late middeleeuwen neemt men aan dat dit witte onderkleed van de heilige Bernulphus is. Maar Bernulphus is tussen 1027 en 1054 bisschop van Utrecht en de albe is pas rond 1150 in Sicilië vervaardigd. Hij kan dus niet door hem zijn gedragen.
Tegenwoordig vermoedt men dat het gewaad aan keizer Frederik Barbarossa (1122-1190) heeft toebehoord. Hij is de enige keizer die in de tweede helft van de twaalfde eeuw Utrecht bezoekt.

text in permanent exhibition

2015

Not on display in the museum

OKM t91

liturgica, albe

Albe met langs hals, mouwen en zoom randen van goudbrokaat met ingeweven plant- en diermotieven

onbekend (Sicilië)

1145 - 1154

linnen, zijdebrokaat

bruikleen

De keizersalbe is vervaardigd uit fijn en dicht geweven wit linnen; ze is samengesteld uit een voor- en een achterbaan van elk 95 cm breed. Vanaf het middel tot aan de onderkant is aan weerskanten een tussenbaan van 60 cm ingezet, die door smockwerk ter hoogte van de taille een schuin toelopende vorm heeft gekregen. Aan de bovenkant zijn halflange mouwen genaaid, die zich naar de polsen toe vernauwen. Deze mouwen zijn van een iets grover linnen. De halsopening heeft aan de zijkant een split.
Langs de halsopening, en over de naden van de albe zijn zeven smalle stroken geweven goudbrokaat van verschillende breedte vastgezet. De zoom bestaat uit zes boven elkaar vastgenaaide stroken, zodat er een brede sierband is ontstaan. De manchetten hebben een dubbele rand.
Techniek: de albe zelf is van linnen in de linnenbinding. De gouden stroken, de "aurea lista", zijn heel dicht ineen geweven. Het grondpatroon wordt gevormd door zijden kettingdraden in donkerrood, wit en groen. Hierin krijgen d.m.v. zijden inslagdraden in een natuurlijke tint en gouden draden allerlei gestileerde en soms zich aan elkaar spiegelende fabeldieren, plantenmotieven, en geometrische patronen gestalte. Het gouddraad of de goudfolie is gewonden om een donkerrode zijden kern. Dergelijke bandweverijen of kaartweefsels werden toegepast in kroningsgewaden van koningen, keizers en kerkvorsten.

Vanaf de late middeleeuwen beschouwde men het gewaad als de albe van St. Bernold of Bernulpus, tussen 1027 en 1054 bisschop van Utrecht. In de loop van de 20ste eeuw rezen hieromtrent twijfels, omdat de met oosterse fabeldieren versierde bandweefsels grote overeenkomst vertoonden met weefsels op gewaden en weefselfragmenten uit het derde kwart van de 12de eeuw (Falke 1913, I, p. 121-122). Hiertoe behoren een mijter uit het klooster Neustift te Bressano, nu in het Metropolitan Museum te New York, inv. nr. 46.156.32, de mijter van bisschop Hartmann (1140-1164), een kazuifel (ca. 1170) in de schatkamer van de kathedraal te Bressano, een mijter afkomstig de Benediktijnerabdij van St. Peter te Salzburg, nu in het Metropolitan Museum te New York, The Cloisters Collection,inv. nr. 53.19.1, en de albe van de Siciliaanse koning Willem II, omstreeks 1181 in Palermo geweven en nu in de schatkamer van het Kunsthistorisches Museum te Wenen (inv. nr. XIII/7). Ook deze albe heeft een langs de hele zoom lopende sierrand in plaats van het rechthoekig of vierkant veld aan voor- en achterkant, dat ook wel voorkomt op 12de eeuwse gewaden. Dit maakt aannemelijk, dat het Utrechtse stuk deel uitmaakte van een keizerlijk ornaat. De enige keizer, die in de tweede helft van de 12de eeuw Utrecht heeft bezocht is Frederik Barbarossa (1152-1190), en wel in 1152, 1156 en 1165. Vermoedelijk heeft hij tijdens een van de bezoeken zijn keizersalbe aan het St. Janskapittel geschonken, een destijds niet ongebruikelijke geste van een visiterende vorst. De officieële kleding van wereldlijke heersers sloot in die tijd qua vorm en versiering nauw aan bij de liturgische gewaden. Zie voor diverse afbeeldingen ook de hangmap. Voor keizerlijk insigniën zie abm g 281 a t/m n.
Van Heukelum 1877, p. 9, vermoedde dat de sierranden op handstoelen waren geweven, en dat het gouddraad bestond uit smalle riempjes boomschors, die aan een kant verguld waren. Dit laatste werd in 1965 gelogenstraft tijdens een restauratie van de albe in de Werkplaats tot herstel van antiek textiel te Haarlem, waar een analyse uitwees dat de draden bestonden uit een gouden folie, gewonden om een rode zijden draad (zie hangmap "restauratie").
Flury 1988, p. 190 en tekening op p. 192, verdeelt de sierstroken op grond van hun motieven in vier groepen, elk verwant aan sierbanden op paramenten uit Duitse bisschopgraven uit de 12de eeuw.
Bij de albe hoorden een stola, manipel en twee singels. Stola en manipel zijn niet meer in de collectie en waarschijnlijk t.t.v. het overbrengen van de OKM-stukken naar het Catharijneconvent zoek geraakt. Voor een beschrijving en afbeelding ervan zie van Heukelum, Gildeboek 1877, p. 1-12, verlucht met een lithografie van albe, stola en manipel en een chromolithografie van delen van stola en manipel van P.W. van de Weijer, Utrecht (zie hangmap). Een recentere beschrijving van de stola is van de hand van Leonie von Wilckens (Cat. Keulen 1985, dl. 2, p. 440-441), waarbij abusievelijk een foto van OKM t94 werd geplaatst Zij meent stellig, dat de stola, en dus ook de manipel van Zuid-Duitse makelij zijn, wat natuurlijk consequenties heeft voor de herkomst van de albe zelf. Zie ook bij OKM t92a en b.

Krönungen : Könige in Aachen : Geschichte und Mythos : Dokumentation der Ausstellung  (Mario Kramp), [2001], p. 385, afb.Barbarossa : die Kunst der Herrschaft  (Michael Imhof Verlag), 2022, p. 144, 145Met zuivere zijde en katoen : de rol van het middeleeuwse liturgische gewaad in de professionalisering van textielrestauratie  (Emmy de Groot), 2015, p. 78, afb.Middeleeuwse borduurkunst uit de Nederlanden  (Micha Leeflang), 2015, cat. nr. 10, p. 145, 146, afb. 6.10Clothing the clergy : virtue and power in medieval Europe, c. 800-1200  (Maureen C. Miller), 2014, p. 156-158, afb. 44 en p.145-147, afb. 37-39Miraculeus bewaard : middeleeuwse Utrechtse relieken op reis : de schat van de oud-katholieke Gertrudiskathedraal  (Anique Chantal de Kruijf), 2011, p. 50, p. 101-102, afb. 21, p. 208, cat. nr. 10Geschiedenis van Deventer, deel I: Oorsprong en Middeleeuwen  (Henk Slechte), 2010, p. 53, afb.The Holy Roman Empire of the German Nation 962 to 1806 : from Otto the Great to the close of the Middle Ages : short guide  (Matthias Puhle), 2006, p. 62-63, nr. 33, afb.Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation 962 bis 1806 : Von Otto dem Grossen bis zum Ausgang des Mittelalters : 29. Ausstelung des Europarates in Magdeburg und Berlin und Landesausstellung Sachsen-Anhalt : Katalog  (Matthias Puhle), 2006, p. 187-189, afb.De zogenaamde albe van Bernulphus: een onderdeel van een keizerlijk ornaat  (Henri Defoer), 2004, p. 111-124Gratia Dei : les chemins du Moyen Âge  (Didier Méhu), 2003, p. 136, afb.Verzamelen van middeleeuwse kunst in Nederland 1830-1903  (Barbara Kruijsen), 2002, p. 227, 229, afb.Kant in het kerkelijk modebeeld - statussymbool of frivoliteit?  (Tuuk Stam), 2000Museum Catharijneconvent : een keuze uit de mooiste werken  (Niels H. Koers), 2000, p. 13, afb.Een paradijs vol weelde : geschiedenis van de stad Utrecht  (Renger de Bruin), 2000, p. 86, afb.Nederland dichterbij : Utrecht  (Ton van der Heyden), 1997, p. 25"Men sal uch thonen een hemels cleet" : relieken van textiel in kerkelijke verzamelingen  (Tuuk Stam), 1995, p. 16-18Les Pays-Bas Romans  (Ada van Deijk), 1994, p. 340-343De Abegg-Stiftung en middeleeuws textiel in de Nederlanden  (Jos Koldeweij), 1993, p. 152-165Route langs 36 topstukken : Museum Het Catharijneconvent Utrecht , 1992, afb., nr. 2Die textilen Künste : von der Spätantike bis zum 1500  (Leonie von Wilckens), 1991, p. 98, afb.Route langs dertig topstukken : Museum het Catharijneconvent Holland [3e dr. 1989] = Walk along thirty highlights [3de dr. 1989] , 1989, nr. 2Utrecht een hemel op aarde  (Marieke van Vlierden), 1988, cat. nr. 30Ornamenta Ecclesiae : Kunst und Künstler der Romanik : Katalog zur Ausstellung des Schnütgen-Museums in der Josef-Haubrich-Kunsthalle  (Anton Legner), 1985, cat. nr. 496Rijksmuseum Het Catharijneconvent = State Museum Het Catharijneconvent , 1983, p. 50, afb.Deutsche Kunst der Romanik  (Anton Legner), 1982, p. 123, 128, cat. nr. 496Tekst en uitleg [1982]  (Henri Defoer), 1982, p. 10-11Tekst en uitleg [1979] , 1979, p. 13, afb.Raiment for the Lord's service : a 1000 years of western vestments  (C.C. Mayer-Thurman), 1975, cat. nr. 2, 4, 6Mittelalterliche Textilien aus Schweizerischen Kirchen und Klöstern : Ausstellung der Abegg-Stiftung Bern in Riggisberg, 6.5.-14.10.1973  (Leonie von Wilckens), 1974, vgl., m.n. p. 14Van Willibrord tot Wereldraad : enige aspecten van het geestelijk leven in Utrecht door de eeuwen heen = From Willibrord to World Council : some aspects of the spiritual life in Utrecht through the ages , 1972, cat. nr. 29Catalogus van de tentoonstelling van vroeg-middeleeuwsche kunst : 739 Willibrord-herdenking 1939  (C.H. de Jonge), 1939, cat. nr. 272De albe van St. Bernulfus  (Engelbertus Lagerwey), 1933, p. 82Die künstlerische Kultur des Abendlandes : eine Geschichte der Kunst und der künstlerischen Weltanschauungen seit dem Untergang der alten Welt  (F. Knapp), 1921, dl. 1, afb. 73Kunstgeschichte der Seidenweberei  (O. von Falke), 1913, dl. 1, p. 120, afb. 194-196Middeleeuwsche kerksieraden  (Gisbert Brom), 1900, p. 273, 279Neerlands Heiligen in de middeleeuwen. 2: Op eigen en vreemde bodem  (J.A.F. Kronenburg), 1899, p. 102-103De albe, stool en manipel van St. Bernulphus  (Gerardus Wilhelmus van Heukelum), 1877

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!