Altaarluik met Martelaarschap van de H. Theodosia († ca. 3e eeuw)
Gelre, ca. 1545
ABM s146

Op het middelste deel is de geschiedenis van Theodosia afgebeeld. Theodosia komt in opstand tegen de christenvervolging. De Romeinse keizer laat haar martelen tot ze sterft. Dit veelluik is gemaakt voor een vrouwenklooster. Een vrouw die wil intreden in een klooster begint als postulante. Na een proeftijd wordt ze novice. Op het rechterluik halverwege knielen vier novices voor een altaar tijdens de mis. Na een jaar mag de novice 'geprofest' worden. Zij is dan een volwaardig kloosterzuster.

text in exhibition

Vrouwen voor het voetlicht

2012

On display now

Klooster begane grond Refter

ABM s146

schildering, retabel, glasschildering, achterglasschildering

Vijfluik met het martelaarschap van de H. Theodosia

onbekend (Gelre)

1545

paneel, olieverf, glas, lood, hout

schenking

Middenstuk:
1. Theodosia verzoekt toelating tot de gevangenis. Rechtsboven een engel met banderol waarop de tekst: Ghi sijt v[er]hoert die geve die ghi do (?) bidt heb ick gevestigt mit mijn[en] gelt die martelie te liden.
2. Theodosia wordt bij de magistraat ter verantwoording geroepen. Op het tekstbord: D[ese]n s[..]alch sal ick mitter hulpe[n] des here[n] voer s[.]en.
3. Theodosia’s marteling aan de hefboom. Op het tekstbord: Ic ben bereyd [...] dinc voer i[ezus] christo te liden.
4a. Theodosia aan de schandpaal.
4b. Theodosia’s ledematen worden uitgerekt.
5. Allegorische voorstelling. Christus aan het kruis met het offerlam op zijn schouders; onder het kruis negen schapen. Op de voorgrond links een non, rechts koning David met een gouden kroon op zijn hoofd en een herdersstaf met schep in beide handen die hij naar de non uitsteekt; tussen hen in ligt een harp. Op het tekstbord: suster hoede die scap[en] dier gedacte[n] in die min[ne] des brudegoms iesus opte[n] berch caluarie.
6a. Theodosia uit het water gered door twee engelen.
6b. Vijf nonnen en een vrouw in wereldse kledij bezoeken Theodosia in de gevangenis. Op het tekstbord: min medes[..]ele[n] i[n] cro (Christo?) [...] den enge [w?]ech. Het opschrift op de lijst onder de voorstelling is onleesbaar.
7. Theodosia voor de wilde dieren geworpen. Op het tekstbord: nu suldi beke[n]ne[n] hoe vol si vermog[en] die god mit puere[n] herte[n] minne[n].
8. Onthoofding van Theodosia. Op het tekstbord: dat ic inre[n] tiit des vrede[n] heb v[er]crege[n] dat sal ic inde[n] striit nie verliesen.
9a. Verschijning van Theodosia aan haar ouders. Op het tekstbord: sieh hoe soet die glorie ist da[er] du mi af beroeve[n] wolste.
9b. Begrafenis van Theodosia. Een zwevende engel met banderol, waarop: si heft nu [...] salighe vrocht.
Aan weerszijden van deze taferelen zijn vrouwelijke heiligen afgebeeld, steeds twee aan twee met tussen hen in een geknielde non. Op de eerste voorstelling links, in plaats van een vrouwelijke heilige, Maria met kind.
Links:
10a. Madonna op de maansikkel en Fides. Opschriften: [...] / fides
10b. Caritas (?) en Spes (?). Opschriften: niet leesbaar
11a. Agatha en Dorothea. Opschriften: aghata / doratea
11b. Apollonia (met attribuut van Agatha: tang waarin (in plaats van een tand) een borst is geklemd) en Euphrosia. Opschriften: appolonia / effrosia
12a. Anatolia en Christina (?). Opschriften: anatolia / [...]
12b. Victoria en Sophia. Opschriften: victoria / sophia
Rechts:
13a. Margaretha en Gertrudis. Opschriften: [.]a gretha / gertru[dis]
13b. Ursula en Walburga. Opschriften: urs[ula] / [...]
14a. Catharina en Barbara. Opschriften: katrina / barbara
14b. Agnes en Prisca. Opschriften: agneta / priska
15a. Cecilia en Cunera. Opschriften: cecilia / [.]cunera
15b. Lucia en Clara. Opschriften: lucia / clara

Binnenzijde linkerluiken:
16. Kruisdraging met Veronica en Simon van Cyrene
17. Doornenkroning. Rechts een als priester geklede heilige met een kelk in de hand, en een knielende non
18. Geseling. Rechts een H. Bisschop
19. Christus in de Hof van Olijven en de stigmatisatie van de Franciscus
20. Besnijdenis. Rechts een reguliere kanunnik en een geknielde vrouw in 16de-eeuwse kledij met de attributen van de H. Goedele: een lantaarn geflankeerd door een engel met een brandende kaars en een duivel met een blaasbalg; daaronder het opschrift: [..][g]udila
21. Ontkleding van Christus. Rechts een heilige met een boek en een ladder
22. Kruisnageling. Rechts de apostel Thomas
23. Christus aan het kruis, met Maria, Johannes en de drie vrouwen. Rechts Antonius
24. Bewening. Rechts de apostel Paulus en twee geknielde nonnen
25. Christus treedt de wijnpers. Links Augustinus, rechts een reguliere kanunnik

Binnenzijde rechterluiken:
26. Aanbidding der koningen
27. Geboorte van Christus. Opschrift: gloria in e[x]c[elsis]
28a. Visitatie
28b. Vier nonnen knielend voor een altaar, waarop een drieluik met de Kruisiging. Achter hen een priester. Boven diens hoofd: h.ia. Rechts daarvan een banderol met eenregelige tekst (van een lied?): ad[v?] i g i I Fi (Filius?) dn (domini?)
29. Annunciatie. Opschrift: ave gratia plena
30. Genadestoel. Rechtsonder op de voorgrond knielt een non. Op het tekstbord: god die alle creatueren gescapen heft en ons mit sin dierbaren bloet verlost heft h[i] wil ock sin gracie geuen ge[.]eit [v?]an de[r?] [.]oude (naam van de stichtster-non?)
31. Christus verschijnt aan Maria
32. Hemelvaart van Christus
33. Kroning van Maria
34. Allegorische voorstelling. God de Vader gezeten op een troon met op de trappen die naar de troon voeren links de vijf wijze, rechts de vijf dwaze maagden; in het midden een engel boven de hellemond met drie verdoemden. Op de banderol in de linkerhand van de engel: [Gae?]t [of: Myt?] ghi vermadi (vermaledijden?); op de banderol in zijn rechterhand: coemt ghi gebenedide. Op het tekstbord bij de wijze maagden: [g]aet tot der gene daer se te coop [is]. Op het tekstbord bij de dwaze maagden: geft ons den olie vo[r?] on[s?] lamp [...]. Op de banderol aan de onderzijde van de voorstelling: rick der hemelen sal worde[n] all fie[re?] maechden

Buitenzijde linkerluiken:
Nr. 35, 36 en 40 t/m 44 zijn gewijd aan de zeven vallen van Christus. De voorstellingen zijn zeer verwant aan zeven houtsneden met dit thema gedrukt op één blad getiteld: ‘O mensch betracht dy siben vell Christi und dy siben herzenlaydt Marie’ (Wenen, Albertina, inv. nr. 1930-70, Zuid-Duitsland, ca. 1480; zie Marrow 1979, p. 82, 89, 100, 106, 131, 170, pl. VIII).
35. Christus’ val voor de kruisnageling (zesde val)
36. Kruisoprichting (zevende val)
37. Allegorische voorstelling. Christus als Man van Smarten en gebonden aan de geselpaal, houdt een rood koord vast dat verbonden is met een knielende non. Tekstrol Christus: o dochter vollighet my want ic gepassijt bin vo[or] di wilt mij u hert geve[n] om ewich te leuen. Tekstrol non: he[re?] ic offer u myn hert nu en[de] inder ewicheit. Achter de non zeven kleinere opschriften (verwijzend naar zeven deugden?), elk voorafgegaan door een hand met een geselroede, waarvan de eerste en de derde onleesbaar zijn: 2. die mel[.]it (mildheid?); 4. geho[or]sam[he]ijt; 5. wakinge; 6. silencia.; 7. [..]arheyt (waarheid?)
38. Allegorische voorstelling. In een ommuurde tuin slaat Christus met een hamer op een klok; voor hem knielt Maria met achter haar Petrus, Maria Magdalena en een jonge mannelijke heilige. Boven hen een engel met een tekstrol: [...] [...] [...] gent ic hen [ontgrave?]. Tekstrol Christus: houwet op den boem [w/m?]aer om becommert hi die eerde. Links een boom deels met en deels zonder bladeren, die omgehakt wordt door de figuur van de Dood met daarbij de tekst: waer holt valt daer salt bli[ven] alle boem die geen vruchten brengt sal opgehouwe[n] warden. In de boom de wijzerplaat van een klok met daarboven links een luitspelende jongeman (opschrift: die werlt) die door een duiveltje bij de schouder wordt gepakt, rechts een geestelijke op een preekstoel. Geheel boven het Laatste Oordeel met daaronder de tekst: dat decsel der sunde bedect dese peristi[lia?)
39. Tempelgang van Maria. Aan weerszijden van de trap Anna en Joachim; links van Joachim twee mannen in burgerkledij met boven hun hoofden het opschrift: iacob•dum•ian•dum (in zwarte letters; vlak daaronder een onleesbaar opschrift in witte letters eindigend op: iacob)
40. Christus’ val tijdens de kruisdraging (vijfde val)
41. Christus’ val voor de geselpaal (vierde val)
42. Christus valt op de trappen van het paleis van Pilatus (derde val)
43. Christus wordt voortgetrokken aan een touw (tweede val)
44. Christus wordt in de beek Cedron geworpen (eerste val)

Buitenzijde rechterluiken:
45. Schepping.
45a. Eerste dag: hier-scheit-god-alle-di[ngen]-va[n]-de[n]-anderen. Op concentrische cirkelsegmenten de namen van de planeten (rechts) en hun tekens (links), van boven naar beneden: [s]atvrn[us], jovis, martis, solis, [...], [m]ercvri[us], lvna
45b. Vierde dag: hier-ma[ec]t-god-dat-fondament
45c. Derde dag: god-die-cruden-maect
45d. Tweede dag: god-schiep-hemel-en[de]-aarde
45e. Vijfde dag: god-maect-die-beesten
45f. Zesde dag: schepping van Adam en Eva. Links op de voorgrond een monnik, op het tweede plan verschijnt een groot hert tussen de bomen; rechts knielen drie vrouwen. Tussen de voorste vrouw en Adam een mandorla met een weggekraste figuur, waarschijnlijk een Madonna, op een maansikkel.
46. Maria met kind in een zonnekrans. Links knielen twee mannen, rechts twee vrouwen en een meisje.
47. Visioen van Hubertus. Rechts knielen een man en een vrouw.
48. Hieronymus in de woestijn. Links een jongeman met een boek.
49. Christoffel met het Christuskind. Links op de oever een jongeman met een staf en zwaard (?).

Het veelluik bestaat uit een middenstuk met achterglasschilderingen, in hoofdzaak gewijd aan leven en martelaarschap van Theodosia, en vier met olieverf beschilderde zijpanelen met scènes uit het leven en lijden van Christus en religieus-allegorische voorstellingen. Alleen het middenstuk is omlijst, ook de afzonderlijke taferelen. Aan de bovenzijde van deze originele omlijsting een inscriptie met de datering: Int iaer ons heren m ccccc en uif en uee[r]tich op den ac[h]tentwintich[sten] septem[ber]; aan de onderzijde de tekst: Dit is die passie der martelaresche s[int] theodosia gefiguriert om die gods wil voer alle die. De veelvuldige incorporatie van nonnen in de scènes van het middenstuk (nr. 5, 6b, 10a t/m 15b) duidt aan dat de achterglassschilderingen voor een vrouwenklooster zijn gemaakt. De zijluiken zijn van provinciale makelij. In deze voorstellingen komen naast nonnen (nr. 17, 24, 28b, 30, 37) ook reguliere kanunniken voor (nr. 20, 25) en opvallend veel leken, herkenbaar aan hun 16de-eeuwse kledij (nr. 20, 39, 45f, 46-49).

Triptiek werd waarschijnlijk vervaardigd voor een Domicanessenklooster (Bouvy 1965). Schilderingen op de houten zijluiken, van veel minder kwaliteit, uitgevoerd door andere kunstenaar, waarschijnlijk in latere tijd (Bouvy 1965). Schilderingen op de zijpanelen door verschillende (twee ?) kunstenaars (?) (AS).

Vergelijk voorstelling nr. 5 met Christus als Goede Herder aan het kruis met een houtsnede (ca. 1550-1565) in een uitgave van Pieter Warnersz. te Kampen (Amsterdam, Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet, inv. nr. RP-P-1988-297a; Schaik-Scheers 1990, afb. 1).

D-tekst: 7 vreugden/blijde gebeurtenissen uit leven van Maria (re. binnenpaneel); 7 bloeduitstortingen des heren (li. binnenpaneel); 7 'valpartijen' van Christus tijdens zijn lijden (li. buitenpaneel).

LIJST/VERFLAAG:
Lijst om het middendeel is origineel (Berg 1995).
Verflaag achterzijde luiken is gerestaureerd, op een van de panelen is een tekst overgeschilderd (Berg 1995).

Toeschrijving:
Zuidnederlands (Keiser 1937). Gelderse meester (Utrecht 1948; Bruin 1984). Oost-Nederland (tussen Gelre en Westfalen) (Bouvy 1965). Oost-Nederland of Westfalen (Utrecht 1984).

Datering:
1545 gedateerd (Keiser 1937; Utrecht 1948; Bruin 1984; Utrecht 1984; Murnau 1995; Utrecht 1996 (educatief blad)).

Tekst op omlijsting, bovenzijde (transcriptie vlgs. inventarisvel; Bouvy 1965):
'Int jaer ons heren MCCCCC en vif en veertigh op den acht en twintichsten van September'. Onderzijde: 'Dit is die passie der martelaresche Sint Theodosia gefiguriert om die gods wil voer alle die ...'.

Op de lijst (transcriptie Bouvy 1965):
boven: 'Int jaar ons Heren MCCCCC en vif en veertig op ten achtentwintigsten van September.'
onder: 'Dit is die passie der martelaresche sint Theodosia gefigureert om die Gods wil voer alle die ...'

De scènes op de voorkant van het rechterzijluik zijn, m.u.v. de visitatie en de wijze en dwaze maagden, sterk verwant aan prenten van Albrecht Dürer, o.a. uit het leven van Maria: Aanbidding, Hemelvaart en Kroning Maria, en de Kleine Passie: Annunciatie, Christus verschijnt aan zijn moeder, Hemelvaart, Geboorte/Aanbidding der Herders. De Drie-eenheid is gebaseerd op een losse prent (zie bijv. Amsterdam, Rijksmuseum, RP-P-OB-1461). De verschillen in schilderstijl tussen het linker- en rechterluik wijzen mogelijk op verschillende handen.

Nieuw licht op het Theodosia-altaar  (Annabel Dijkema), 2018A glimpse of the beast : Leviathan in late medieval and early modern art  (Anique Chantal de Kruijf), 2017, p. 267, afb.Deutsche und niederländische Hinterglasmalerei vom Mittelalter bis zur Renaissance  (Simone Bretz), 2014, p. 202-209, afb. Kat. 15 en 15.01-15-14 a-c en tekst en p. 60, afb. 35 a-b en overzicht Kat. nr. 15 en p. 62, afb. 37Hinterglasmalerei...die Farben leuchten so klar und rein : Maltechnik - Geschichte - Restaurierung  (Simone Bretz), 2013, p. 8-9, afb. 1Vrouwen voor het voetlicht  (Tanja Kootte), 2012, p. 4, afb.Vrouwen voor het voetlicht : zusters, martelaressen, poetsengelen & dominees  (Tanja Kootte), 2012, p. 15, afb.J.S. Bach, St. Matthew Passion, BWV 244, The Netherlandish Bach Society, Museum Catharijneconvent  (Anique Chantal de Kruijf), 2011, p. 44-45, afb. dt., p. 50-51, afb. dt.Die dwale van Sinte Cunera : wonderen met de wurgdoek  (Casper Staal), 2008, p. 137, afb.Peintures sous verre : églomisés, fixés et estampes : de l'antiquité à nos jours  (Jeannine Geyssant), 2008, p. 39, afb.Jaarverslag Museum Catharijneconvent 2006 , 2007Restauratie  (Nout Smelt), 2006, m.n. p. 5, afb.Hout- en steensculptuur van Museum Catharijneconvent, ca. 1200-1600  (Marieke van Vlierden), 2004, p. 454Het Theodosia-altaar en de Moderne Devotie : een cultuurhistorische interpretatie van een zestiende-eeuws altaarstuk  (H.A. Overbeeke), 2003De schilderijen van Museum Catharijneconvent  (Jeltje Dijkstra), 2002, p. 102-106, afb.Middeleeuwse aanwinsten : bijdrage van gulle vrienden verrijkt collectie schilderijen en beelden  (Henri Defoer), 2000, p. 2-21, m.n. p. 17, afb. 17bDuivels [2de dr.]  (Casper Staal), 1996"Amalierte Stuck uff Glas/Hinder Glas gemalte Historien und Gemäld" : Hinterglaskunst von der Antike bis zur Neuzeit  (Frieder Ryser), 1995Stageverslag materieel onderzoek van memorietafels Museum Catharijneconvent  (Astrid van den Berg), 1995Altarretabel in der altniederländischen Malerei : Untersuchung zur Darstellung eines sakralen Requisits vom frühen 15. bis zum späten 16. Jahrhundert  (Anja Sibylle Steinmetz), 1995, cat. nr. TB36Een houtsnede met Christus aan het kruis als Goede Herder uitgegeven door Peter Warnersz.  (Karin van Schaik-Scheers), 1990, m.n. afb. 1Geert Grote en de moderne devotie  (C.C. de Bruin), 1984, p. 125Geert Grote en de moderne devotie  (Marlies Caron), 1984, p. 21, 27, afb. 14, 21, cat. nr. 163Butler's lives of the saints  (A. Butler), 1981, dl. 2, p. 420-421Kerkelijke kunst  (Désiré Bouvy), 1965-1967, dl. 1, p. 57-61, afb. 33Catalogus schilderijen Aartsbisschoppelijk Museum [1948]  (Antonius Egbertus Rientjes), 1948, p. 87-103Die deutsche Hinterglasmalerei  (H.W. Keiser), 1937, p. 19, afb. 13Les Temps Néroniens : et le Deuxième Siècle  (H. Leclercq), 1902, nr. 4, p. 292-299

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!