Een groot geschenk

Van Heek verzamelt niet alleen voor Huis Bergh, maar schenkt ook kunst aan andere musea. Dit altaarstuk doet hij cadeau aan het Rijksmuseum. Centraal staat Maria met het kindje Jezus. Achter de knielende man links staat de heilige Martinus. Hij lijkt de gelaatstrekken te hebben van de Utrechtse bisschop David van Bourgondië. De directeur, Frederik Schmidt-Degener, is blij met de aanwinst. Hij schrijft: ‘Het stuk heeft voor ons land zowel door de zeldzame meester die het schiep, als door het portret van bisschop David van Bourgondië een groot belang: onze collectie Nederlandse primitieven is daarmee verrijkt.’

Meester van Delft, 1495-1504
Amsterdam, Rijksmuseum, in langdurig bruikleen aan Museum Catharijneconvent

text in exhibition

In de ban van de middeleeuwen

2025

On display now

Klooster begane grond Refter

RMCC s82a

schildering, drieluik

Drieluik met Maria en kind, Jozef, engelen en heiligen in besloten tuin, op buitenzijden luiken een annunciatie met links engel en rechts Maria

Meester van Delft (schilder)

1495 - 1504

olieverf, paneel

bruikleen (bruikleen Rijksmuseum, Amsterdam, schenking van de heer J.H. van Heek, Lonneker)

1978-02-08

Het middenpaneel toont Maria met het kind, zittend in de Hortus Conclusus, die is begroeid met witte bloemen. De tuin ligt in een binnenhof, die links en rechts wordt begrensd door gotische architectuur en aan de achterzijde door een muur met kantelen. Behalve Maria en het kind bevinden zich in de Hortus Conclusus drie musicerende engelen, de als oude man voorgestelde Jozef en twee rijk geklede vrouwen. Maria heeft haar blik gericht op de vrouw die rechts voor haar is afgebeeld en haar een witte bloem aanreikt. De linker hand van de vrouw rust op een mandje met bloemen. Het Christuskind staat op Maria's schoot en kijkt op naar een visioen dat rechtsboven in de lucht is te zien. De vrouw links voor Maria houdt een opengeslagen boek vast en kijkt eveneens in de richting van de hemelse verschijning. In de binnenhof achter de Hortus Conclusus bevinden zich vier vrouwen. De uiterst links voorgestelde vrouw draagt een schaal met een opengebarsten granaatappel. De achtergrond toont een heuvelachtig rivierlandschap met huizen en andere bouwwerken. In het visioen is een tabernakeltent te zien die wordt opengehouden door twee engelen. In de tent zit God de Vader, getooid met tiara. Op en boven de tafel naast hem zijn de passiewerktuigen en personages uit het passieverhaal weergegeven. Voor de tafel is een geopende rieten mand geplaatst en voor de voeten van de linker engel staat een kom.
De voorname stedelijke architectuur die ook op het middenpaneel is te zien vormt tevens de achtergrond op de beide zijpanelen. Een oude, nu verdwenen, inscriptie op de lijst van het middenpaneel luidde: Dolor meus In conspectu meo semper (Mijn smart staat mij bestendig voor ogen, Psalm 37/38:18).
Op het linker paneel knielt de stichter met gevouwen handen op een bank. Achter hem staat zijn patroonheilige in bisschoppelijk ornaat. Op de koorkap van de bisschop zijn een bebaarde man met kruisstaf en een engel afgebeeld. (Op de achtergrond zijn een man in een loggia en twee zwanen in de slotgracht zichtbaar.)
Het rechter zijpaneel toont de stichteres, evenals de stichter voorgesteld met gevouwen handen en knielend op een bank. Achter haar staat de heilige Cunera met de worgdoek om haar hals. In de linker hand houdt zij een opengeslagen boek. Op het gras achter hen is een hertje zichtbaar dat over zijn schouder kijkt in de richting van de voorstelling op het middenpaneel. Op het achterplan een man en een vrouw bij een portiek.
De buitenzijden van de luiken tonen gezamenlijk een voorstelling van de annunciatie geschilderd en grisaille. De gebeurtenis speelt zich af in een interieur, waarin een verhoging met een trap is te zien, welke is geplaatst in een nis met een accoladeboog. Op het linker paneel is de aartsengel Gabriël voorgesteld, terwijl deze de trap bestijgt. Zijn schaduw is zichtbaar op de achtergrond. Hij richt zich tot Maria op het rechter paneel. Zijn rechter hand wijst omhoog en in de linker hand houdt hij een scepter. Op het rechter paneel zit Maria achter een lezenaar voor een tabernakeltent. Zij houdt haar armen gekruist op haar borst en kijkt in de richting van de engel op het linker paneel.

De beide vrouwen op de voorgrond worden door de meeste auteurs omschreven als heilige maagden of vrouwelijke heiligen (Schretlen 1922; Enklaar 1931; Friedländer (1934) 1973; Gerson 1950; Amsterdam 1958). Ringbom (1989) is van mening dat zij sibyllen zijn. De op het linker zijpaneel voorgestelde bisschop wordt door verschillende auteurs geïdentificeerd als de heilige Martinus, bisschop van Tours (Amsterdam 1958; Amsterdam 1976; Utrecht 1979; Ringbom 1989). Volgens Enklaar vertoont hij gelijkenis met een getekend portret van David van Bourgondië, de bastaardzoon van Filips de Goede, die bisschop was van Utrecht en in 1496 overleed. De tekening bevindt zich in het Recueil d'Arras (Enklaar 1931; Hoogewerff 1936).

Op oude foto's en reproducties van het drieluik (foto Rijksmuseum; Schretlen 1922), is op de onderzijde van de lijst een Latijnse tekst te lezen: 'Dolor meus In conspectu meo semper:' (Psalm 38,18) ('en mijn smart staat mij bestendig voor ogen'). In de jaren twintig moet de lijst zijn schoongemaakt waarbij de tekst werd verwijderd (Ringbom 1989).

Lijst:
De omlijsting van het drieluik is origineel (Berg 1995). De aan beide zijden beschilderde luiken werden op een onbekend tijdstip over de dikte doorgezaagd. De oorspronkelijke voorstelling op de achterzijden, een Annunciatie, werd tot de samenvoeging in 2007 door twee afzonderlijke schilderijen gevormd (RMCC s82b).

Toeschrijving:
De Meester van Delft, omstreeks 1470 geboren en werkzaam in Delft vanaf de periode rond 1495 (Winkler 1924; Friedländer (1934) 1973; Amsterdam 1958; Amsterdam 1976; Utrecht 1988; Ringbom 1989).

Datering:
Omstreeks 1500 (Amsterdam 1958; Utrecht 1988). Rond 1510 (Friedländer (1934) 1973; Amsterdam 1976). Als de beeltenis van de bisschop werkelijk een portret is van David van Bourgondië, die stierf in 1496, dan zou het schilderij vóór dit jaar vervaardigd kunnen zijn (Enklaar 1931; Amsterdam 1958; Ringbom 1989). Het is ook mogelijk dat het een postuum portret betreft (Ringbom 1989).

Natuurwetenschappelijk onderzoek:
Het schilderij werd in 2013 gedocumenteerd met infraroodreflectografie (IRR), waarschijnlijk met de OSIRIS van het Rijksmuseum Amsterdam. (aanwezigen(?): Arie Wallert, Margreet Wolters, Micha Leeflang).

Zien & geloven : zintuiglijke ervaring in de late middeleeuwen  (Vera de Lange), 2024, p. 36 (afb. 34), p. 140 (afb. 142)Utrechtse muntschat voor de stad behouden  (Maarten Brinkman), 2021, p. 7 afb.Thuis in de bijbel : oude meesters, grote verhalen  ( Anne Jaap van den Berg), 2014, p. 26-27, afb.Zoektocht naar twee schilders uit de Noordelijke Nederlanden : een bijdrage aan verder inzicht over de Noord-Nederlandse schilderkunst uit het eind van de vijftiende en begin van de zestiende eeuw  (Denise Derksen), 2012, Deel B, afb. 40Opening doors : the Early Netherlandish triptych reinterpreted  (Lynn F. Jacobs), 2012, katern color plates, afb. 33The communion of Saints : the Master of the Virgo inter Virgines' Vigin and Child with saints Catherine, Cecilia, Barbara and Ursula  (Paula L. Pumplin), 2010, p. 10, afb. 10Vroege Hollanders : schilderkunst van de late Middeleeuwen  (Friso Lammertse), 2008, p. 292-296, cat. nr. 54, afb.Die dwale van Sinte Cunera : wonderen met de wurgdoek  (Casper Staal), 2008, p. 134-135, afb.Jozef van Nazaret : zijn iconografie in de Noord-Nederlandse schilderkunst van de zestiende en zeventiende eeuw : bijlagen  (Inge Schriemer), 2007, afb. 1Jaarverslag Museum Catharijneconvent 2006 , 2007, p. 15-16, afb.Na het huis nu de kunst  (Nout Smelt), 2007God in beeld  (Casper Staal), 2007, p. 162, afb. 7Goddelijk geschilderd : honderd meesterwerken van museum Catharijneconvent  (Henri Defoer), 2003, p. 16, 62-65, afb.De schilderijen van Museum Catharijneconvent  (Jeltje Dijkstra), 2002, p. 18, 70, afb., 71Between reality and dreams : nineteenth century British and French art from the Winthrop Collection of the Fogg Art Museum  (Chikashi Kitazaki), 2002, p. 39, afb.Erasmus  (Johan Huizinga), 2001, afb. 8Leven na de dood : gedenken in de late Middeleeuwen  (Truus van Bueren), 1999, cat. nr. 88, afb.De vroege Nederlandse schilderkunst in het Rijksmuseum  (Jan Piet Filedt Kok), 1998, p. 152-153, afb. 38Maria temidden van heilige maagden, RMCC s00082a-b  (Barbara Schoonhoven), 1998, cat. nr. 3Sint-Maarten  (Tuuk Stam), 1997, afb. 3Dedit quondam bone memorie dominus David : het kunstmecenaat van David van Bourgondië, bisschop van Terwaan en Utrecht (ca. 1427-1496)  (Juliëtte Staüdt), 1997, bijl. 13Materieel onderzoek naar lijsten en panelen van 15e en 16e eeuwse memorietafels in museum Het Catharijneconvent : stageverslag  (Daantje Meuwissen), 1997, nr. 14Rondom Kerstmis : iconografie en symboliek in de beeldende kunst rondom de geboorte van Christus  (Paul Bröker), 1995, p. 53-54Stageverslag materieel onderzoek van memorietafels Museum Catharijneconvent  (Astrid van den Berg), 1995Vision and conservation in early Netherlandish painting: the Delft Master's Holy Family  (S. Ringbom), 1989, p. 181-190afb. 1-3Marienlexicon  (Remigius Bäumer), 1988-1994, dl. 3, p. 247-250Nederlandse concordantie van de bijbel  (Abraham Trommius), 1988, vgl.Helse en hemelse vrouwen : schrikbeelden en voorbeelden van de vrouw in de christelijke cultuur  (Marlies Caron), 1988, p. 88, cat. nr. 57; p. 61, afb.Tekst en uitleg [1979] , 1979, p. 42, afb.Jaarverslag Rijksmuseum Het Catharijneconvent 1978 , 1979All the paintings of the Rijksmuseum in Amsterdam [1976] : a completely illustrated catalogue  (P.J.J. van Thiel), 1976, p. 632, cat. nr. A 3141, afb. Early Netherlandish painting, 10: Lucas van Leyden and other dutch masters of his time  (Max Jakob Friedländer), 1973, nr. 62, p. 31-33, p. 75-76 nr. 62, 99 nr. 59, pl. 46-47Ketters in de Middeleeuwen  (S.B.J. Zilverberg), 1968, afb. 25Ikonographie der christlichen Kunst  (Gertrud Schiller), 1966-1991, dl. 4.2, p. 207-209Middeleeuwse kunst der Noordelijke Nederlanden  (David Cornelis Roëll), 1958, cat. nr. 61Iconographie de l'art chrétien  (L. Réau), 1955-1959, dl. 3.2 vgl.Arma christi  (Rudolf Berliner), 1955, p. 74, afb. 22Van Geertgen tot Frans Hals  (H. Gerson), 1950, p. 19, afb. 36De Noord-Nederlandsche schilderkunst, deel 1  (G.J. Hoogewerff), 1936Die altniederländische Malerei, 10: Lucas van Leyden und andere holländische Meister seiner Zeit  (Max Jakob Friedländer), 1934, p. 47, nr. 62, pl. 34-36Een onbekend portret van bisschop David van Bourgondie  (D.Th. Enklaar), 1931, p. 36, afb.Die altniederländische Malerei : die Malerei in Belgien und Holland von 1400-1600  (Friedrich Winkler), 1924, p. 225De Meester van Delft  (M.J. Schretlen), 1922, p. 14-18, afb. 2A painter in Delft at the beginning of the 16th century  (Max Jakob Friedländer), 1913, p. 107

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!