Not on display in the museum

ABM bs601

schoorsteenfries

Schoorsteenfries, drie medaillons, Maria in stralenkrans, wapenschilden David van Bourgondië

onbekend (Utrecht)

1456 - 1496

zandsteen, verf

schenking

1912

Het fries vertoont drie medaillons, waarvan het middelste de Madonna in de stralenkrans voorstelt en de twee andere opgehangen wapenschilden weergeven. Daartussen is een versiering van vier visblazen met driepasvulling rond een spitse tweepas aangebracht. De tracering aan de uiteinden van het fries bestaat uit twee met de rondingen tegen elkaar rustende segmenten van cirkels, waarin twee visblazen. Het fries wordt aan de onderzijde afgesloten door een geprofileerde rand met kwarthol- en kraalprofiel met plat bandje erlangs.

Maria draagt op beide handen het naakte Christuskind, dat zich halfzittend naar links van haar afwendt en met zijn linkerhandje haar mantel grijpt. Rondom Maria de afwisselend golvende en rechte stralen van een stralenkrans. Zij is gekleed in een aan de hals geplooide tuniek en een wijde mantel. Op het hoofd draagt zij een grote kroon.

Het linker wapenschild is een combinatie van dat van de Utrechtse bisschop David van Bourgondië (1456-1496) en de stad Utrecht. Het is gevierendeeld. Het eerste en vierde kwartier zijn wederom gevierendeeld. Hiervan zijn het eerste en vierde veld gedeeld: in het linkerveld een klimmende leeuw, het rechterveld is rechtsgeschuinbalkt van zes stukken. Het tweede en derde veld zijn met lelies bezaaid. Het geheel is beladen met een hartschild met klimmende leeuw. Het tweede en derde kwartier vertonen een kruis. Het wapen is in spiegelbeeld weergegeven. Het rechter wapenschild is dat van David van Bourgondië. Het is gevierendeeld. Het eerste en vierde kwartier zijn gedeeld en tonen in het rechterveld een omgewende klimmende leeuw, het linkerveld is linksgeschuinbalkt van zes stukken. Het tweede en derde kwartier zijn bezaaid met lelies. Over alles heen een hartschild, beladen met een omgewende klimmende leeuw. Beide wapenschilden hangen aan een riem met gesp.

Polychromie:
Bedekt met een grijze afwerking. Daaronder sporen van een bruine okerachtige afwerking. Op deze bruine laag geheel rechts in de tracering een rest rood.

Techniek:
Figuren uitgevoerd in hoogreliëf, overige decoratie in laagreliëf. De achterzijde kon niet worden bekeken. Alle zijkanten zijn afgewerkt met diagonale beitelsporen. Op de onderkant lijken zowel sporen van een puntbeitel, als van een smalle platte beitel zichtbaar. De teruggehakte vlakken tonen sporen van een puntbeitel.

Staat:
Het stuk is ter hoogte van het linkerschild gebroken en hersteld.
Aan beide uiteinden aan de onderzijde teruggehakt (om in een andere schouw weer als latei te dienen?).Van de linker uiteinde onderrand een stuk afgebroken en daar gescheurd. Rechter bovenhoek beschadigd. Vele kleine oppervlaktebeschadigingen. De afwerking bladdert.

Inv. Rientjes: (later) Sticht, begin 16de eeuw

Utrecht 1962 (Bouvy): Utrecht, begin 16de eeuw.
Utrecht 1988: id.
Defoer 1994: id.

Inventarisvel (Defoer): Het rechterwapen is van de Utrechtse bisschop David van Bourgondië (1456-1496). Het linker combineert het geslachtswapen met het rode kruis op een wit veld van het bisdom Utrecht. Het laatste komt spiegelbeeldig ook zo voor op twee dalmatieken geschonken door David van Bourgondië aan de Utrechtse St. Janskerk (inv.nr. OKM t90a). Beide wapens, waarvan het wapen met de kruisen weer spiegelbeeldig is, komen voor op het bijbehorende kazuifel in de kathedraal St. Paul in Luik. Zie Utrecht 1987, cat.nrs. 23 en 24. De datering is derhalve: 1456-1496.

Inv.vel: Een geheel soortgelijk exemplaar vroeger in bezit van het ABM verkocht aan Onnes van Nijerode voor f 1000,- (in 1919). De brief m.b.t. de verkoop is in de ordner Verkoop opgeborgen.

Brief R.J. Top aan MCC, d.d. 14-3-1988: Gezien de datering in het begin van de 16de eeuw ligt het meer voor de hand dat het de wapens zijn van bisschop Philips van Bourgondië, die dezelfde wapens voerde. Andere schoorsteenfriezen met de wapens van David van Bourgondië bevinden zich in Duurstede en in de Domkerk.

Van Vlierden:
Sporen van verguldsel werden bij de controle in 2000 niet aangetroffen.
Er is een hele reeks Utrechtse schoorsteenfriezen uit het eind van de 15de en het begin van de 16de eeuw bewaard gebleven, waarop de combinatie heilige geflankeerd door wapens, in medaillons, omgeven door blindtracering voorkomt. Ik beperk mij hier tot de combinatie Maria met kind in stralenkrans, geflankeerd door twee wapenschilden: Utrecht, Centraal Museum: inv.nr. 1756, ca. 1475-1500 (Utrecht 1997, cat.nr. 78); inv.nr. 1762, atelier Meester van de Utrechtse stenen vrouwenkop, ca. 1510-1520 (Utrecht 1997, cat.nr. 93); Amsterdam, Rijksmuseum: inv.nr. N.M. 11962, ca. 1510-1520 (Amsterdam 1973, cat.nr. 32); inv.nr. N.M. 3290, ca. 1510-1525 (Amsterdam 1973, cat.nr. 33). In de collectie van het Centraal Museum bevindt zich nog een fries met de wapenschilden van David van Bourgondië en het bisdom: inv. nr. 11177, (Utrecht 1997, cat. nr. 90) ca. 1490-1525; dit komt uit het Bisschopshof; en één met de wapens van het domkapittel, het Sticht (bisdom) en de bisschop: inv.nr. 2704, ca. 1484 (Utrecht 1997, cat.nr. 89); dit komt uit de kleine kapittelkamer. Een derde bevindt zich boven de schouw in de Bourgondische toren van het kasteel Duurstede te Wijk bij Duurstede. Dit bevat één wapenschild van de bisschop in het midden van het fries. Zie R.J. Top, de bouwgeschiedenis van kasteel Duurstede, in: Wijk bij Duurstede 1700 jaar stad. Ruimtelijke structuur en bouwgeschiedenis. M.A. van der Eerden-Vonk, J. Hauer, G.W.J. van Omme (red.). Hilversum 2000, p. 147, afb. 13. Gezien de wapenschilden zal ABM bs601 ofwel door de bisschop zijn geschonken, ofwel voor de bisschop zijn vervaardigd. NB Het schild met de combinatie bisdom en Bourgondië is in spiegelbeeld. Dit spiegelbeeldige wapen kwam ook voor op een glasvenster in de noordelijke transeptarm in de Utrechtse Domkerk. Zie Van Buchell, Monumenta passim etc. f. 6ro. Of aan deze spiegelbeeldigheid betekenis is toe te kennen, of dat dit gebruikelijk was bij paarsgewijs tegenovergestelde schilden, moet nader onderzoek uitwijzen.

Steensoort geanalyseerd door Bertil van Os en Hendrik Tolboom: dd 26-03-2012: Baumberger zandsteen

Utrechtse schoorsteenfriezen  (Henri Defoer), 2012, p. 90-91, afb. 6.3Hout- en steensculptuur van Museum Catharijneconvent, ca. 1200-1600  (Marieke van Vlierden), 2004, p. 216Een laat-middeleeuwse schoorsteenfries uit Utrecht met de bekoring van Antonius  (Henri Defoer), 1994, p. 300-323, m.n. p. 303, nt. 5Helse en hemelse vrouwen : schrikbeelden en voorbeelden van de vrouw in de christelijke cultuur  (Marlies Caron), 1988, p. 91, cat. nr. 108; p. 118, afb.Beeldhouwkunst : Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht  (Désiré Bouvy), 1962, cat. nr. 258

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!