Kazuifel met Maria met kind, Annunciatie en heiligen
Basisstof: Italië, laat 15e eeuw; borduurwerk: Nederrijngebied, laatste kwart 15e eeuw
Utrecht, Museum Catharijneconvent, ABM t2009

Het borduurwerk is een voorbeeld van de seriematige productie van heiligenfiguren. Centraal afgebeeld is Maria, gekroond als koningin, met het Christuskind op haar arm. Onder Maria staat de apostel Petrus, herkenbaar aan zijn attribuut, de sleutel. Het onderste veld toont Ludger (ca. 743-809), een Nederlandse missionaris en bisschop die voortbouwde op het werk van Willibrord en Bonifatius. Al deze figuren zijn met
behulp van een carton overgebracht en komen ook voor op een kazuifel dat zich in Keulen bevindt.

text in exhibition

Het geheim van de Middeleeuwen : in gouddraad en zijde

2015

Not on display in the museum

ABM t2009

liturgica, kazuifel

Kazuifel van goudbrokaat met granaatappelpatroon, Maria met kind, annunciatie en heiligen

onbekend (Italië)
onbekend (Neder-Rijn)

1475 - 1499

fluweelbrokaat, floszijde, gouddraad

oud bezit

Het kazuifel in vioolvorm is gemaakt van een zijden fluweelbrokaat met hoogsels van gekruifd goud. In het weefsel is een dubbel granaatappelmotief verwerkt.

Het borduurwerk op de rugzijde heeft de vorm van een Latijns kruis. Bovenaan een versneden fragment. Centraal onder een baldakijn met gewelf, gesteund door vier zuilen (Jansen 1948, p.86, type VIIIb) staat Maria gekroond als koningin met het Christuskind op de linkerarm. Met de rechterhand steunt zij de voeten van het kind. Ze draagt een onderkleed met daaroverheen een ruimvallende mantel. Het betegelde plateau, waarop ze staat, loopt uit in een tuintje. De middelste scéne stelt in eenzelfde ambiance de apostel Petrus voor, gehuld in een onderkleed en in een mantel. In de linkerhand houdt hij een geopend boek, in de rechterhand zijn attribuut, de sleutel. De onderste scene beeldt de H. Ludgerus (ca. 742-809) uit. Hij was van 804 tot 809 bisschop van Münster. Ludgerus gaat gekleed in een witte albe met gouden randen, een staf in de rechterhand, een kelk in de linker. Aan zijn voeten een gans. Op de armen van het kazuifelkruis aan weerskanten van Maria en kind wordt een Anunciatie afgebeeld: links de aartsengel Gabriël met staf. Hij maakt een zegenend gebaar met de rechterhand. De banderolle naast hem draagt de tekst AVE MARIA GRATIA (Gegroet Maria, vol van genade). De rechterkruisarm laat Maria zien, knielend voor een gotische lezenaar waarop een opengeslagen boek, symbolisch voor haar contemplatieve leven. Zij wendt zich om naar de engel. De vaas met lelies links verwijst naar haar zuiverheid.

De geborduurde kolom op de voorzijde van het kazuifel bevat drie heiligen: bovenaan, half versneden (de leeuw ontbreekt praktisch geheel), de kerkvader Hieronymus (+ 490). Hij wordt afgebeeld als kardinaal en draagt een boek onder de linkerarm. De middelste scene, zeer gesleten, stelt Christus voor. Hij houdt in de linkerhand een opengeslagen boek, met de rechterhand maakt hij een zegenend gebaar. Onderaan een beeltenis van de martelares Apollonia (+ ca. 249). Zij houdt in de rechterhand haar attribuut, een tang, waarin nog een van haar tanden geklemd zit. In de linkerhand heeft ze een boek.

Techniek: de omlijsting, achtergrond en baldakijnen zijn van gelegd en deels opgehoogd gouddraad, gehecht met rode zijde. Voor de gezichten en handen is point miniature gebruikt, voor de kleding gelegd gouddraad met kleine hechtsteken en floszijde in ingrijpsteek. De vleugels van de engel zijn van gelegde zijde, met gouddraad gehecht.

Falke 1913, II p. 108 beschrijft een vergelijkbaar weefsel en stelt op grond van de patroongrootte, dat dit type vooral gebruikt werd voor wand- en meubelbekleding. Hij dateert de stof rond 1480 en noemt als plaats van vervaardiging Florence. Het borduurwerk is waarschijnlijk in hetzelfde Nederrijnse atelier vervaardigd als dat op een kazuifel in het Schnütgenmuseum te Keulen (inv. nr. P 213, voor beschrijving Witte 1913, p. 103-116). Op beide kazuifels komen identieke heiligen voor: Christus, Ludgerus, en Maria met Kind, de madonna nu in spiegelbeeld. Het patroon voor de figuren is kennelijk aan beide kanten gebruikt.

Die liturgischen Gewänder und kirchlichen Stickereien des Schnütgenmuseums Köln  (Fritz Witte), [ca. 1926], afb. 24, 25bBehouden vaart : het antependium van het Nijmeegse schippersgilde  (Marja Begheyn-Huisman), 2016, p. 32, afb.Borduurwerkers en beeldhouwers in de Nederlanden en het Rijland in de late Middeleeuwen  (Aleth Lorne), 2015, p. 99, afb.Middeleeuwse borduurkunst uit de Nederlanden  (Micha Leeflang), 2015, cat. nr. 22, p. 159, 160, afb.Het geheim van de Middeleeuwen in gouddraad en zijde [tekstboekje]  (Paula Hertogh), 2015, cat. nr. 2.16L' art en Hollande au temps de David et Philippe de Bourgogne : trésors du musée national Het Catharijneconvent à Utrecht  (Henri Defoer), 1993, p. 79-80, cat. nr. 24, kleurafb.Fasciculus temporum : arte tardo-medieval do Museu Nacional Het Catharijneconvent de Utreque  (Helen Wüstefeld), 1992, cat. nr. 34, afb. 70Schilderen met gouddraad en zijde  (Saskia de Bodt), 1987, cat. nr. 11, afb.Herbst des Mittelalters : Spätgotik in Köln und am Niederrhein , 1970, cat. nr. 439, afb. 137Naalden wekten wonderen : borduurkunst der late middeleeuwen in de Nederlanden  (H.J.A.M. van Haaren), 1960, cat. nr. 37Laat Gotisch Borduurwerk in Nederland  (Béatrice Jansen), 1948, p. 138-139, afb. p. 87Spätgotische Stickereien am Niederrhein  (L. Reichert), 1938, p. 46Kunstgeschichte der Seidenweberei  (O. von Falke), 1913, p. 108, afb. 521

Have you noticed a mistake or do you have any further information about this object?
Let us know!