Christus in de hof van Getsemane
Worms?, ca. 1440
Museum Catharijneconvent, Utrecht, ABM bh 567-570

De avond voor zijn veroordeling tot de kruisdood nam Christus zijn apostelen, Petrus, Jacobus en Johannes apart en vroeg hen bij hem te waken in Getsemane, de hof van Olijven. De beeldhouwer heeft het moment vastgelegd dat Christus, door angst bevangen, vurig tot God bidt dat de kelk van het lijden aan hem voorbij mag gaan (Matteüs 26). Ondertussen zijn de drie leerlingen in slaap gedommeld. De baardeloze Johannes heeft zijn armen in zijn schoot gelegd. Jacobus houdt al slapende een boek vast en Petrus ondersteunt zijn vermoeide hoofd met zijn hand. Dit soort tableaux vivants stond in de kerk of buiten in een kapel op het kerkhof. Zij moesten gelovigen inspireren bij de meditatie over Christus’ lijden.

zaaltekst tentoonstelling

Pelgrims : onderweg naar Santiago de Compostela

2011

Nu te zien

Klooster begane grond Refter

ABM bh567a

beeld

Knielende Christus van Gethsemanegroep

onbekend (Middel-Rijn)

1435 - 1444

notenhout, verf

aankoop

1961-09-27

Christus is iets naar links gewend, knielend op een rotspartij voorgesteld. Hij houdt het gebaarde gezicht opgeheven. Hij heeft zijn mond geopend en kijkt smartelijk naar boven. Zijn armen zijn half geheven. Zijn haar, dat aan de bovenkant glad is en golvend bij de slapen, hangt in fijne strengen over zijn schouders.

Christus is gehuld in een lang kleed, dat in verticale plooien neerhangt.

Polychromie:
Restanten van meerdere lagen oude, doch niet oorspronkelijke polychromie op een dunne, witte grondering. Incarnaat: meerdere lagen incarnaat hetgeen een vlekkerige lichtroze kleur met rode blossen oplevert. Details ogen bruin en zwart. Haar en baard donkerbruin. Kleed zwart waarop resten paars-rood, gevolgd door resten van meerdere lagen rood.

Techniek:
Aan de achterzijde bewerkt. De kern kon niet worden bepaald, maar zal gezien de omvang van het stuk in het werkblok liggen. De achterzijde van het hoofd is afgeplat, mogelijk omdat het werkblok niet dikker was.
Werkbanksporen (?): in de bovenzijde van het hoofd enkele onduidelijk deukjes.

Staat:
De kop is in de 17de eeuw aangepast aan de stijl van de tijd. Hierbij zijn het gezicht (?), de baard en de voorzijde van de haarpartij bijgesneden. Hier zijn de lokken veel grover dan die van de apostelen. Alleen aan de achterzijde zijn de oorspronkelijk fijn ingesneden haarstrengen nog zichtbaar.
Het stuk is, vooral aan de onderzijde, zwaar aangetast door insectenvraat en de inwerking van vocht.
Afgebrokkeld: een deel van de rechterarm, beide handen (resten van nagels in de breukvlakken) en voeten.
Scheuren: aan de voorzijde in het midden bij de hals; aan de achterzijde meerdere. Bovenin de rug een spie en een moderne spijker. Aan de voorzijde bij de rechterarm een zwarte brandplek(?). Aan de linkerzijde van het hoofd boven elkaar vier boorgaten van ongelijke doorsnede.
Het beeld staat op een modern houten voetstuk.

Christus met drie van zijn apostelen, Petrus, Jacobus en Johannes (ABM bh567-570), vormen samen een zogenaamde Gethsemanegroep. Dergelijke beeldengroepen konden t.b.v. het overdenken van het lijden van Christus zijn opgesteld in kerkportalen of aan de buitenzijde van kerkgebouwen.

Haarlem 1912: Worms, 14de eeuw.
Amsterdam 1928: Waarschijnlijk uit de kathedraal van Worms, 15de eeuw. Eikenhout.
Recklinghausen 1958: Worms (?), ca. 1420-30.
Jaarverslag ABM 1958: Middelrijn, ca. 1440. Wellicht stonden dergelijke groepen opgesteld in Duitse kerkportalen; in de Nederlanden zijn zij onbekend.
Bouvy 1959-1: Het voorkomen van zakplooien bij de apostelen wijst op een ontstaan in de tijd van de internationale stijl. Hier ontbreken echter de grote verfijning in houding en een weinig individuele gelaatsuitdrukking. Daarom dateert Bouvy wat later: ca. 1440-1450: overgangstijd naar het laat-middeleeuwse realisme. Notenhout. Herkomst uit de dom van Worms is niet zeker, Middelrijnse herkomst wel: de terugslagplooien in de gewaden en de gebruikte houtsoort pleiten hiervoor. Stenen groepen met dit motief stonden mogelijk aan de buitenzijde van de kerk onder een afdak of in een nis. Twee slapende apostelen van een dergelijke groep bevinden zich in de St. Petri-Domgemeinde te Bremen, eikenhout, ca. 1400 (foto's hangmap; later: Focke-Museum). In 1959 verwierf het Städtisches Bodensee-Museum te Friedrichshafen een lindehouten groep uit een kunsthandel te München (Zwaben, vm. afkomstig uit een dorpskerk in de omgeving van Biberach of Ravensburg, ca. 1480-90 (afb. p. 24). Vergelijkt de iconografie en stijl ook met het vroeger ontstane, Middelrijns altaar.
Utrecht 1962 (Bouvy): Middelrijn, ca. 1440.
Bouvy 1966: Ca. 1440. Vermeldt dat er relieken in het hoofd van Christus verborgen waren.
Utrecht 1983: Worms (?), ca. 1440.
Koers 1989-1: Bouvy zag in 1928 als klein kind de groep op de veiling van de coll. Van Stolk. Ze werden toen samen voor f. 1.100,= geveild. Bouvy kocht ze in 1958 zelf voor f. 8.000,= voor het museum, dat geen geld had en vier jaar later als nog aangekocht
Utrecht 1994-3: geen nieuws.
Utrecht 1994-4: id.
Utrecht 1996-2: id.

Van Vlierden: In de hangmap bevindt zich nog een foto van een andere Gethsemanegroep, Tirol (?), ca. 1490, Veilingcat. 17-3-1960, Dorotheum-Kunstabteilung, Dorotheergasse 11 te Wenen. Pijnboomhout, Christus h. 108 cm, drie apostelen 64 tot 70 cm. Verder in de hangmap verschillende foto's van Gethsemane-voorstellingen of losse beelden uit een dergelijk groep:
- reliëf met een Gethsemanevoorstelling, zuidzijde van de Michaelskirche te Wenen, 1483
- Christusbeeld, Colmar, Musée Unterlinden, eind 15de eeuw
- Gethesemanegroep, St.-Michel de Cuxa.
- Twee slapende apostelen van een Gethsemanegroep, Frankrijk, 12de eeuw; Veiling Amsterdam, november 1930, Frederik Muller; Veiling Amsterdam december 1970, Mak van Waay, cat.nr. 1980.
- Christusbeeld, Nederrijn, ca. 1450, Musée d'histoire et d'art, Luxemburg; zie: Le sculpture médiévale figurée, Luxemburg 1982, p. 42, A., Pl. 12.

Gerstaureerd door W.J. Mares, Maastricht, 19-12-'68 tot 25-3-'70, (verslag hangmap/dia's). Hij verwijderde oude aanvullingen van het vermolmde hout. Het incarnaat van Christus was alleen nog voor een klein gedeelte aan de rechterkant aanwezig. Er bevonden zich tevens vier gaten in het hoofd, waarin, mogelijk in dezelfde tijd waarin de baard is bijgesneden, stralen ingestoken zijn geweest. De zwarte verf van haar en baardpartij ligt zonder ondergrond op het hout. Mares impregneerde het hout, reinigde het restant van het originele incarnaat aan de rechterzijde van het gezicht en retoucheerde in streepjestechniek. De moderne plank onder het voetstuk werd verkleind.

Inv.vel./Bouvy 1959-1: Antiquair Bless te Lent, vóór 1958: verwijdering van chocoladebruine overschildering. Bij deze restauratie is het hoofd inwendig gedeeltelijk van een nieuwe kern voorzien. Er is toen een aantal relieken te voorschijn gekomen: negen vrij grote botpartikels, waaronder schedelresten, omwonden met bandjes van rode en witte zijde, deels met zilveren nopjes versierd. De relieken bevonden zich vanaf de inrichting van Rijksmuseum Het Catharijneconvent eind jaren zeventig tot 10 juli 2002 in de vaste opstelling in de reliekenglazen ABM v8, ABM v9 en BMR v2. Zie ABM bh567b1 t/m 09.

Gids naar Nederlandse musea : op weg naar de kunst  (Micky Piller), 2019, p. 172, afb.Bevlogen bestuurder : interview met Huub Blankenberg  (Louise E. van den Bergh-Hoogterp), 2015, p. 45, afb.Kunst met een C  (Nelleke de Jong), 2011, p. 78, afb.Christianity in the Netherlands : highlights from Museum Catharijneconvent  (Babette Hellemans), 2006Christendom in Nederland : topstukken uit Museum Catharijneconvent  (Babette Hellemans), 2006, p. 41, afb. 35Hout- en steensculptuur van Museum Catharijneconvent, ca. 1200-1600  (Marieke van Vlierden), 2004, p. 16, 54 kleurafb., 441, 448Museum Catharijneconvent : een keuze uit de mooiste werken  (Niels H. Koers), 2000, p. 18, afb.Topstukkenroute : een wandeling langs 30 hoogtepunten uit de collectie  (Saskia van Haaren), 1996, nr. 8, afb.Route langs dertig middeleeuwse beelden [N-E] = A tour featuring thirty medieval sculptures  (Marieke van Vlierden), 1994, nr. 16, afb.Route langs 36 topstukken : Museum Het Catharijneconvent Utrecht , 1992, afb., nr. 10Dr. D.P.R.A. Bouvy en zijn Catharijneconvent  (Niels H. Koers), 1989, m.n. p. 3Route langs dertig topstukken : Museum het Catharijneconvent Holland [3e dr. 1989] = Walk along thirty highlights [3de dr. 1989] , 1989, nr. 10, afb.Rijksmuseum Het Catharijneconvent = State Museum Het Catharijneconvent , 1983, p. 48, afb.Educatief blad : Rijksmuseum Het Catharijneconvent , 1980-1995, 14, afb.Beeldhouwkunst [1966]  (Désiré Bouvy), 1966, p. 13Beeldhouwkunst : Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht  (Désiré Bouvy), 1962, cat. nr. 27Een Gethsemanegroep in het Aartsbisschoppelijk Museum  (Désiré Bouvy), 1959, p. 21-24, afb.100 Hauptwerke aus dem Erzbischöfliches Museum zu Utrecht , 1958, cat. nr. 30-33, afb.Musée van Stolk fondé à La Haye en 1902 : 300 sculptures et tableaux Xe-XVIe siècles, objets de vitrine-art textile, etc. : la vente ... de Fredrik Muller ... 8 et 9 Mai 1928  (Ant. W.M. Mensing), 1928, cat. nr. 90Catalogue des sculptures, tableaux, tapis etc. formant la collection d'objets d'art du Musée Van Stolk, Jansstraat 50, Haarlem , 1912, cat. nr. 317-320Jaarverslag Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht , p. 19, afb. 7

Ziet u een fout of heeft u extra informatie over dit object?
Laat het ons weten!