Drieluik met kruisiging van Christus
Jan van Scorel en atelier, 1530-1540
olieverf op paneel
ABM s331

Inspiratie uit Rome
Adrianus heeft weinig waardering voor de ruïnes uit de klassieke oudheid in Rome. Jan van Scorel heeft hier wel oog voor: hij maakt schetsen van de stad. Terug in Utrecht gebruikt hij deze tekeningen in zijn schilderijen. Van Scorel laat zo zien dat hij een bereisd en gestudeerd kunstenaar is. Op het middenpaneel zien we op de achtergrond, links van de kruisen, de zuil van Trajanus en de piramide van Cestius. De kruisdraging door Christus voor zijn kruisdood staat op het linke luik. Het rechterluik toont zijn opstanding uit de dood.

zaaltekst tentoonstelling

Paus Adrianus VI : wereldleider uit Utrecht

2022

Niet in het museum te zien

ABM s331

schildering, drieluik

Drieluik met Kruisiging met meerdere figuren

Jan van Scorel (schilder) betreft Christus in de Hof van Olijven, Geseling en Kruisdraging
atelier Jan van Scorel (schilder) betreft Kruisiging en Opstanding

1530 - 1539

olieverf, paneel

bruikleen

1968

Op het middenpaneel is op een rotsachtig plateau het kruis weergegeven waaraan Christus is genageld. Christus wordt geflankeerd door de twee moordenaars, van wie de kruizen naar hem staan toegewend. Rondom hem zweven rouwende engelen. Maria Magdalena knielt aan de voet van het kruis en links wordt Maria ondersteund door Johannes. Rond het kruis van Christus staan verder nog twee vrouwen en een rouwend paar. Achter de kruisen zijn verschillende ruiters en een menigte soldaten afgebeeld. Onder hen de soldaat met de lans en spons. Rechts vechten soldaten om het kleed van Christus. In het bergachtige landschap is links Jeruzalem te zien. De gebouwen zijn voor een deel geïnspireerd op de architectuur in Rome. Links in de verte is de zuil van Trajanus te onderscheiden. Rechts in het stadsbeeld de piramide van Sestius.
Het rotsachtige berglandschap loopt door op de beide zijluiken. Het linker luik toont de kruisdraging. Christus wordt geholpen door Simon van Cyrene. Een soldaat duwt hem de doornenkroon op het hoofd. Christus richt zijn blik op de beschouwer. Op het middenplan twee ruiters en op de achtergrond Jeruzalem. Op het rechter luik is de verrezen Christus afgebeeld. Hij staat met de kruisvaan op het geopende graf en wordt
omgeven door een mandorla. Op de voorgrond twee slapende soldaten. Links van de grafopening twee wegrennende soldaten.
De achterkant van het linker zijluik toont Christus geknield in de Hof van Olijven. Boven hem zweeft een engel met een kelk in zijn hand. Links op de voorgrond drie slapende discipelen, waaronder Petrus met zijn zwaard. Rechts knielen twee Karthuizer monniken. Hun blik is naar rechts gericht. Rechts van de boom Judas, die de hem achteropkomende soldaten wijst op Christus. Op de buitenkant van het rechter zijluik staat Christus vastgebonden aan een zuil in een galerij. Hij wordt gegeseld door twee beulsknechten. De rechter trekt Christus' hoofd aan de haren naar beneden. Rondom kijken verschillende mannen ('farizeeën') toe. Via de van een cassettenplafond voorziene poort is er zicht op een trap met bovenaan drie figuren. Rechts op de achtergrond een gebouw.

De twee Karthuizer monniken op de buitenzijde van het linker zijluik wijzen erop dat het altaarstuk bestemd was voor een Karthuizerklooster, waarschijnlijk het klooster Nieuwlicht bij Utrecht (Faries 1975; Utrecht 1977; Defoer 1989; Haaren 1995 (Nieuwland ?)). Mogelijk was één van de opdrachtgevers Petrus Sasz, prior van klooster Nieuwlicht, die stierf in 1540 (Faries 1975).

LIJST:
Lijst middenpaneel is origineel (Berg 1995). Lijsten zijluiken ...

Het middenpaneel en de zijluiken verschillen in stijl en uitvoering (o.a. kleinfigurig versus grootfigurig, fellere kleuren versus zachte tinten en verschillen in verfstructuur). Dit wijst erop dat er tenminste twee kunstenaars betrokken waren bij de vervaardiging en dat de panelen niet als één geheel geconcipieerd zijn. Een deel van het drieluik (Christus in de Hof van Olijven, Geseling en Kruisdraging) wordt toegeschreven aan Jan van Scorel, de rest aan zijn medewerkers. Het middenpaneel, waarvan nog een vrijwel identieke versie bekend is (Bonn, Rheinisches Landesmuseum, inv. nr. GK 225; afb. Friedländer 1967-1976, 12, nr. 321, pl. 174), is mogelijk een replica van Van Scorels gedocumenteerde, nu verdwenen, Kruisiging voor het hoogaltaar van de Oude Kerk te Amsterdam. De composities van de Kruisdraging en de Opstanding bleven in nog twee exemplaren bewaard (voorzijde luiken ABM s94 en s95; binnenluiken Kruisigingstriptiek, Begijnhof, Amsterdam, afb. in Van Bueren 1993, p. 365; het middenpaneel van dit triptiek is nagenoeg identiek met BMH s490).
Het middenpaneel kan een kleinere repliek van omstreeks 1540 zijn die teruggaat op een origineel van Van Scorel. Dit zou het altaarstuk met kruisiging voor de Oude Kerk te Amsterdam kunnen zijn, dat is ontstaan tijdens Van Scorel's verblijf in Haarlem (1527-30)' (Utrecht 1977). De buitenzijden van de zijluiken maken een kwalitatief betere indruk dan de binnenzijden en het middenpaneel. Vooral de buitenzijde van het linkerluik maakt een sterke indruk eigenhandig te zijn (vgl. De Jonge 1940; Defoer verslag hangmap 1968; Utrecht 1977). Infraroodreflectografisch onderzoek in de periode 1967-69 heeft bevestigd dat aan de ondertekeningen twee verschillende handen hebben gewerkt. Jan van Scorel was verantwoordelijk voor de buitenzijden van de luiken en mogelijk ook de binnenzijde van het linker luik. De rest werd door iemand anders ondertekend (Faries 1975; Defoer 1989). De voorstellingen van de kruisdraging en de verrijzenis op de binnenzijden van de luiken tonen veel gelijkenis met afbeeldingen met hetzelfde thema op een viertal andere zijluiken, die zijn vervaardigd in het atelier van Van Scorel. Het betreffen de binnenzijden van de luiken van een triptiek met kruisiging in het Begijnhof te Amsterdam en de binnenzijden van twee losse zijluiken in de collectie van Museum Catharijneconvent (ABM s94 en ABM s95). Op buitenzijden van de laatst genoemde luiken twee stichtersportretten, die aan Jan van Scorel worden toegeschreven.

Natuurwetenschappelijk onderzoek:
Het drieluik werd onderzocht met infraroodreflectografie (IRR) in januari 1976, maart 1977 en 6 december 1979 door prof. dr. Van Aseperen de Boer. Negatieven bevinden zich bij het RKD Den Haag, negatiefnummers: AB 61:27-35 t/m 63:1-6, AB 104:12-23, AB 266:17-36. Op 15 juli 1981 werd het werk onderzocht met IRR door Molly Faries. Originele negatieven bij het RKD Den Haag, negatiefnummers: MF 54 en 55 (reflectogrammontages in documentatie MCC). Faries analyseerde het drieluik een tweede maal op 18 juli 1985 (negatiefnummers: MF 421 t/m 424, eveneens aanwezig bij het RKD). Dendrochronologie: het middenpaneel bestaat uit vier planken waarvan de jongste kernhoutjaarring dateert uit 1500; plank I en II zijn afkomstig uit dezelfde boom evenals plank III en IV. De jongste kernhoutjaarring van de lijst van het middenpaneel dateert uit 1615 (rapport P. Klein 19 juni 2001). Infraroodfoto’s (zijluiken); ultraviolet-opnamen in fluorescentie (zijluiken); verfmonsters; röntgenfoto’s (rapporten van E. Bosman 26 februari 1969, R. Keller september 1969, K. Verduyn en L. van ’t Hul-Ehrnreich 4 november 1969).
Tijdens restauratie van 2008 (Caroline van der Elst) zijn tevens opnamens gemaakt bij ultravioletlicht en zijn er verfmonsters genomen (zie restauratieverslag).

Toeschrijving:
Jan van Scorel (Christus in de Hof van Olijven, de Geseling en de Kruisdraging) en atelier (overige panelen) (Faries 1975; Utrecht 1977). Jan van Scorel en atelier (Utrecht 1981).

Datering:
Omstreeks 1527/29 (Utrecht 1955). Middenpaneel en zijluiken omstreeks 1538 samengesteld tot triptiek in Van Scorels atelier (Faries 1975). Omstreeks 1540 (Utrecht 1977; Utrecht 1981).

Aan Jan van Scorel (en atelier) worden verschillende altaarstukken met het thema van de kruisiging toegeschreven. Van Mander vermeldt vier kruisigingen (Mander 1604, fol. 236r). Er is sprake van twee verschillende composities:

1.
Moordenaars zijn naar Christus toegekeerd. Voorstelling met veel figuren, in de lucht weeklagende engelen.
Voorbeelden:
- verloren gegaan altaarstuk in Nicolaas of Oude Kerk, Amsterdam (zijluiken door Maarten van Heemskerck)
- ABM s331
- schilderij (alleen middenpaneel) in Bonn (Rheinisches Landesmuseum, inv.nr. ...)(Friedländer (1935) 1975, pl. 174, nr. 321). Ondanks de signatuur 'Schoorle 1530', moet dit schilderij als een atelierwerk beschouwd worden (Utrecht 1955). Signatuur en datering zijn waarschijnlijk vals (Friedländer 1921 ('... problematischen Inschrift...'); Faries 1975 (noot 139); Bueren 1993). Bruyn (1955) is van mening dat 'men dit gegeven tot nader order als werkhypothese zou kunnen aanvaarden'.

2.
Moordenaars zijn van Christus afgekeerd. Minder figuren; hoofdvoorstelling meer op de voorgrond.
Voorbeelden:
- Kruisiging, Kopie naar Jan van Scorel; Cornelis Buys jr. ?, 16de eeuw. Museum Catharijneconvent inv.nr. BMH s490.
- Drieluik met kruisiging. Voorstellingen op de zijluiken vgl. die op de zijluiken van ABM s331. Begijnhof, Amsterdam (Bueren 1993, afb. C2/18b).
- Verzameling Koster, Wassenaar (Friedländer (1935) 1975, pl. 163, nr, 299).
- Particuliere verzameling Zürich
Volgens Bruyn (1955) ontstond dit type in Van Scorels Haarlemse tijd (1527-30) en komt deze compositie overeen met die van het verloren gegane hoogaltaar in de Oude (Sint Nicolaas) kerk te Amsterdam. Hugelshofer (1928) is eveneens van mening dat dit type ontstond in Scorel's Haarlemse periode (zie hierover ook Bueren 1993).

Het culturele netwerk van Jan van Scorel : Schilder, kanunnik, ondernemer & kosmopoliet  (Gaila Jehoel), 2021, p. 392, afb. 199Het culturele netwerk van Jan van Scorel : schilder, kannunik, ondernemer en kosmopoliet  (Gaila Jehoel), 2019, p. 392, afb.Ontheemde heiligen : altaarstukken en memorietafels uit oude kerken in Noord-Holland  (Peter van Dael), 2016, p. 12, afb. 6Motieven van verre : Jan van Scorel en de heilige Maria Magdalena met exotische doeken  (Annenies Keur), 2016, p. 9, tekstJacob Cornelisz van Oostsanen (ca. 1475-1533) : de renaissance in Amsterdam en Alkmaar  (Daantje Meuwissen), 2014, p. 66-67, afb. 7.5Textbook highlights Museum Catharijneconvent (2013) , 2013, nr. 404Catalogue of paintings 1363-1600 Centraal Museum Utrecht  (Liesbeth M. Helmus), 2011, p. 263, afb. 1Catalogue of paintings 1363-1600 Centraal Museum Utrecht  (Liesbeth M. Helmus), 2011, Deel B, afb. 60Schilderen in opdracht : Noord-Nederlandse contracten voor altaarstukken 1485-1570  (Liesbeth M. Helmus), 2010, p. 208-209, 216-217, afb. 54, 58Het drieluik van de kartuizers met het Laatste Avondmaal  (Henri Defoer), 2010, p. 5-6, afb. 9-10Jaarverslag Museum Catharijneconvent 2008 , 2009, p. 17, afb.Jan van Scorel in volle glorie  (Tatjana van Run), 2008Restauratie drieluik Jan van Scorel (Museum Catharijneconvent, ABM s331) door Caroline van der Elst, De Fabriek , 2008Jan van Scorel (1495-1562) : altaarstukken met Het lijden van Christus in serieproductie : een onderzoek naar de hand van de meester en zijn leerlingen  (Tatjana van Run), 2008Jan van Scorel in volle glorie  (Tatjana van Run), 2008, p. 14-15, afb.Een uniek terracotta reliëf  (Micha Leeflang), 2008, p. 9, afb.Jaarverslag Museum Catharijneconvent 2007 , 2008, p. 14, afb., p. 16Na het huis nu de kunst  (Nout Smelt), 2007Christelijke kunst: bekeken vanuit het ontstaansproces  (Micha Leeflang), 2007, p. 11-12, afb.Oude Kerk te Amsterdam : bouwgeschiedenis en restauratie  (H. Janse), 2004, p. 201-202, afb.Geschiedenis van Amsterdam, I: tot 1578 : een stad uit het niets  (M. Carasso-Kok), 2004, afb. 384, p. 434Goddelijk geschilderd : honderd meesterwerken van museum Catharijneconvent  (Henri Defoer), 2003, p. 97-101, afb.De schilderijen van Museum Catharijneconvent  (Jeltje Dijkstra), 2002, p. 85, afb.L' art en croix : le thème de la crucifixion dans l'histoire de l'art  (Jacques de Landsberg), 2001, p. 38-39, afb.Advies actualisering WBC-lijst : Wet tot Behoud van Cultuurbezit , 2000, p. 164Genootschap Amstelodamum 1900-2000 : alle jaarboeken & maandbladen , 2000, 55 (1963), p. 33-41Leven na de dood : gedenken in de late Middeleeuwen  (Truus van Bueren), 1999, p. 116, 278, nr. 84, afb. 106La bottega di Jan van Scorel ad Haarlem forme di collaborazione e produzione artistica  (Molly Faries), 1998Lust und verlust : Kölner Sammler zwischen Trikolore und Preussenadler  (Hiltrud Kier), 1995, p. 245, afb. 7Jeruzalemroute : de betekenis van Jeruzalem voor het christendom aan de hand van een aantal kunstwerken  (Saskia van Haaren), 1995, afb. 5Stageverslag materieel onderzoek van memorietafels Museum Catharijneconvent  (Astrid van den Berg), 1995Tot lof van Haarlem : het beleid van de stad Haarlem ten aanzien van de kunstwerken uit de geconfisqueerde geestelijke instellingen  (Truus van Bueren), 1993, p. 363-368, afb.Dr. D.P.R.A. Bouvy en zijn Catharijneconvent, 2  (Niels H. Koers), 1989, p. 11Jan van Scorel: de apostel Paulus  (Henri Defoer), 1989, p. 12The Detroit Christ on Calvary and the Cologne Lamentation of Christ : two early Haarlem paintings by Maerten van Heemskerck  (J.C. Harrison), 1986, p. 181-182, afb. 8Tekst en uitleg [1982]  (Henri Defoer), 1982, p. 39, afb.Jan van Scorel 1495-1562 : schilder voor prinsen en prelaten  (Jos de Meyere), 1981, p. 22-23, afb. 50-51Tekst en uitleg [1979] , 1979, p. 41, afb.Jan van Scorel in Utrecht : altaarstukken en schilderijen omstreeks 1540, documenten, technisch onderzoek , 1977, p. 25, cat. nr. 45, afb. 82-83Underdrawings in the workshop production of Jan van Scorel : a study with infrared reflectography  (Molly Faries), 1975, p. 102, 167, 176-182, afb. en noten 18, 28, 29, 34, 63, 111, 122Early Netherlandish painting, 12: Jan van Scorel and Pieter Coecke van Aelst  (Max Jakob Friedländer), 1975, pl. 174, nr. 321Infrared reflectography: a method for the examination of paintings  (Dolf van Asperen de Boer), 1968Enige gegevens over de chronologie van het werk van Jan van Scorel  (Josua Bruyn), 1955, p. 201-206, afb. 1-3Jan van Scorel  (G.J. Hoogewerff), 1955, cat. nr. 29, afb. 36-37De Noord-Nederlandsche schilderkunst, deel 4  (G.J. Hoogewerff), 1942Utrechtsche schilders uit de tweede helft van de XVIe eeuw  (C.H. de Jonge), 1933, p. 159, afb.Bei Anlass eines neuen Gemäldes des Jan van Scorel  (W. Hugelshofer), 1928Jan van Scorel : peintre de la renaissance hollandaise  (G.J. Hoogewerff), 1923, afb. 49De Calvarieberg door Jan van Scorel in de Oude Kerk te Amsterdam  (J.F.M. Sterck), 1918, vgl.Jaarverslag Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht , 1968Jaarverslag Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht , 1931, p. 8-10, afb.Historisch nieuwsblad , 8 (1999) 2, p. 18, afb. 3Stageverslag onderzoek naar memorietafels in de collectie van het Rijksmuseum Het Catharijneconvent  (Maartje van Dijk), nr. 3

Ziet u een fout of heeft u extra informatie over dit object?
Laat het ons weten!