Christus als Salvator Mundi
Meester van de Utrechtse Stenen Vrouwenkop, eerste kwart 16e eeuw
ABM bh357

Christus is weergegeven als Salvator Mundi, de verlosser van de wereld. Met zijn rechterhand maakt hij een zegenend gebaar. De driedeling van de wereldbol aan zijn voeten verwijst naar de toen bekende werelddelen Azië, Afrika en Europa. Het beeld vertoont de typische kenmerken van de Meester van de Utrechtse Stenen Vrouwenkop: een hoog bol voorhoofd, geknepen ogen en golvend haar. Tot 1844 staat dit beeld boven een bron of waterput bij de Utrechtse Mariakerk. In dat jaar is het toen nog resterende gotische koor van de kerk gesloopt.

zaaltekst tentoonstelling

Ontsnapt aan de Beeldenstorm : middeleeuwse beeldhouwkunst

2012

Niet in het museum te zien

ABM bh357

beeld

Christus als Salvator Mundi

Meester van de Utrechtse Stenen Vrouwenkop (Utrecht)

1500 - 1529

eikenhout, verf

schenking

1892-05-25

Christus is staande voorgesteld, rustend op zijn rechterbeen. Hij heeft lang, tot over de schouders vallend, golvend haar en een korte baard. Hij heft zijn rechterhand zegenend op, terwijl hij met zijn linkerhand zijn gewaad ophoudt. Hij staat op een klein grondje dat met zigzaggroeven is aangeduid. De wereldbol, met horizontale en verticale band, ligt naast zijn linkervoet. De verticale band ervan zit aan de onderzijde.

Christus is gekleed in een ruim gewaad met ronde halsuitsnijding en lange, wijde mouwen, waarin de nauwe mouwen van het ondergewaad zichtbaar zijn. Het kleed is bij de bies langs de halsuitsnijding geplooid. Doordat Christus het onder beide armen ophoudt, is een afwisselend plooienspel ontstaan van ronde en hoekige lijnen aan voor en zijkanten, gescheiden door verticale pijpplooien.

Polychromie:
Sporen witte grond en zwart in het haar. Rood aan de binnenkant van de mouw ook op het bijgezaagde vlak van de mouw rechts (secundair). Rood aan de binnenkant van het bovenkleed. Blauwgroen op de grond. Aan de achterzijde blauw langs de afdichting en aan de buitenzijde van het kleed. Tevens resten van een dikke, witte laag, hier en daar over de blauwe fragmenten heen. Er zit ook een witte koek op het standvlak. Het beeld is denkelijk ooit witgekalkt geweest.

Techniek:
Aan de achterzijde uitgehold met uitzondering van het hoofd. Het hoofd is aan de achterzijde bovenop afgeplat. De kern lag in het midden van het werkblok. In de uitholling brede gutssporen. Langs de rand van de uitholling gaatjes en restanten van gesmede nagels van een afdichting (volgens Vogelsang 1911 van dennenhout; nu niet meer aanwezig). Noesten: twee op de borst, links in het kleed en onderaan voor in het kleed, aan de achterzijde links naast de uitholling.
Verspreid enkele kleine, kopse invoegingen.
Werkbanksporen: boven in de uitholling een gesmede, T-vormige, metalen band, waarvan de verticale poot aan de bovenkant uitloopt in een oog. De band is vastgezet met acht gesmede nagels.

Staat:
Het linkergedeelte van de rechterhand met drie vingers is niet origineel: het is opnieuw bevestigd met een houten pin en gelijmd; bij de pols is een stukje ingezet. Zeer veel overlangse invoegingen over het hele beeld, waarvan de belangrijkste: die door het gelaat, achter in het hoofd en een wat oudere achter in de nek. Links naast de wereldbol is een stukje grond aangezet met een spijker. Bij de wereldbol lijkt het oppervlak waar de horizontale en verticale band elkaar raken te zijn bijgesneden en het is van een ingekrast ruitpatroon voorzien.
Afgebroken: de linkerhoek van de grond (bijgezaagd en lijmsporen); de tenen van de linkervoet (bijgezaagd, meerdere spijkergaten); een deel van de rechtermouw (bijgezaagd, lijmsporen en meerdere spijkergaten); enkele stukjes van de rand van het kleed en een spie rechts uit de grond.
Ontbreekt: het kruisje op de wereldbol (?) (gaatje en daaronder een afgebroken pennetje aanwezig).
Onderaan in de uitholling een modern schroefoog en in het standvlak een spijkertje.
Het standvlak is zeer wormstekig en brokkelig.

Zie voor de Meester van de Utrechtse stenen vrouwenkop: ABM bs604.

Inv. Rientjes: eind 15de eeuw; later: Utrechts/Gelders, ca. 1470-80.
Vogelsang 1911: Noord-Nederlands, waarschijnlijk Utrechts, 2de h. 15de eeuw. In de tijd van Vogelsang misten de drie vingers en de rug van de rechterhand en was de grond aan de voorzijde aangevuld. Op de foto zijn eveneens de tenen aangevuld en is een zeer grote invoeging over de gehele lengte in het gelaat, tot in de hals, zichtbaar. Geeft als plaats van herkomst "auf einem Brunnen an der Chorwand im Hofe des Kapitels v. St. Maria in Utrecht".
Bouvy 1947: Utrechts, einde 15de eeuw, maar ziet in de sterk diagonale plooi en het even afgeplatte gelaat wellicht Geldersche inslag.
Utrecht 1948: Utrechts, ca. 1470-80.
Leeuwenberg 1955: ziet verwantschap met een groep beelden die hij toeschrijft aan de "Meester van de Utrechtse stenen vrouwenkop". Hiertoe rekent hij een Magdalena in het Landesmuseum te Münster, een Dorothea uit het Suermondt-Ludwig-Museum te Aken, de Utrechtse stenen vrouwenkop (ABM bs604) en de Jezus en de Samaritaanse vrouw uit Zyfflich. De Salvator toont overeenkomst met deze stukken in: de gedrongen vorm, de wat lodderige ogen met hoge wenkbrauwen en kringen onder de ogen, het bolle voorhoofd en het in een halve cirkel ingeplante hoofdhaar, de plooival. De opvallende diagonale plooi in het gewaad is ook aanwezig bij de Dorothea en de Magdalena. Het haar van de Christus toont overeenkomst met dat van de Stenen vrouwenkop. 1ste kw. 16de eeuw. Als plaats van herkomst noemt hij een waterput in de tuin van het kapittelhuis, tegen de koorwand van de kerk van St. Marie.
Amsterdam 1958 (Leeuwenberg): omgeving van de Meester van de Utrechtse stenen vrouwenkop, ca. 1525.
Leeuwenberg 1959: zou tot het werk van de Meester kunnen behoren.
Utrecht 1959: Utrechts, ca. 1500.
Utrecht 1962: Utrechts, ca. 1500.
Leeuwenberg 1967: Meester van de Utrechtse stenen vrouwenkop. Leeuwenberg plaatst een Christus Salvator uit het Rijksmuseum Amsterdam eveneens in het oeuvre van de meester (inv.nr. R.B.K. 1964-1; zie Amsterdam 1973, cat.nr. 38: toeg. aan de Meester van de Utrechtse stenen vrouwenkop, ca. 1520).
Stockholm 1970: Utrecht, 1ste kw. 16de eeuw. Nu als herkomst: "(...) according to tradition from the chancel wall of the former Church of St. Mary in utrecht, overlooking the foutain of the Chapter yard."
Kollaard 1996: als vb. van driegedeelde wereldbol.
Utrecht 1997 (Klinckaert): p. 125: Meester van de Utrechtse stenen vrouwenkop, ca. 1500; genoemd bij de zes balksleutels in het Centraal Museum te Utrecht, die aan dezelfde meester worden toegeschreven (inv.nr. 1826); bij cat.nr. 446: ca. 1520; genoemd bij de terracotta kopie uit ca. 1840 van Joannes Rijnbout in de collectie van het Centraal Museum te Utrecht (inv. nr. 1777).

Van Vlierden: er bestaat een vrij groot verschil in stijl tussen de Christus Salvator in Amsterdam en ABM bh357. Het eerste is bewogener, de plooien zijn vlakker, onregelmatiger, het haar is veel natuurlijker en bewogener weergegeven. Als het uit het zelfde atelier stamt, zal het later te dateren zijn dan de Utrechtse Christus. Ook de wijde, niet afgebiesde halsopening, die in een vouw op de borst ligt, lijkt hierop te duiden.
NB: duidt de verticale band aan de onderzijde erop dat de wereldbol op z'n kop ligt? Dit komt wel voor als de wereldbol bij een Majestas Domini- voorstelling als voetenbank dient. Kollaard verwijst bijvoorbeeld naar de memorietafel van Crispin van den Broek uit ca. 1570 (ABM s387). Maar is in tegenspraak met het gaatje en het pennetje in het bovenvlak van de wereldbol, die erop wijzen dat hier toch ooit een kruisje was bevestigd.

Van Vlierden: In een brief van A. van Luttervelt (?) (Rijksmuseum) aan mgr. Rientjes, d.d. 7-3-1947 (hangmap) wordt gerefereerd aan een artikel in Het Centrum d.d. 28 feb. 1918 over Rijnbout en aan een artikel dat Luttervelt zelf zal schrijven. Over Rijnbout zou ook e.e.a. in het Gemeentearchief van Utrecht te vinden zijn. Wellicht biedt dit t.z.t. aanknopingspunt voor verder onderzoek naar de herkomst van dit beeld.

Mittelalterliche Bildwerke aus Utrecht 1430-1530  (Dagmar Preising), 2013, p. 282-283, cat. nr. 54, afb.Naar de Middeleeuwen : het Aartsbisschoppelijk Museum in Utrecht vanaf het begin tot 1882  (Elmer Peters), 2012, p. 101, afb.Middeleeuwse beelden uit Utrecht 1430-1530  (Micha Leeflang), 2012, p. 282-283, cat. nr. 54, afb.Hout- en steensculptuur van Museum Catharijneconvent, ca. 1200-1600  (Marieke van Vlierden), 2004, p. 176, 189Werken aan een beeldencatalogus  (Hortense Höppener-Bouvy), 2000, p. 22-24, afb.Beeldhouwkunst tot 1850  (Jan Klinckaert), 1997, p. 127, nt. 3, p. 681De bol als attribuut  (U.H. Kollaard), 1996Geert Grote en de moderne devotie  (Marlies Caron), 1984, voorwerpenlijst p. 8, cat. nr. 118Konstskatter fran Utrecht, Aartsbisschoppelijk Museum  (A. Andersson), 1970, nr. 40, afb.Die heilige Dorothea und der Meister des Utrechter steinernen Frauenkopfs  (Jaap Leeuwenberg), 1967, m.n. p. 177, 180 afb. 6Beeldhouwkunst : Aartsbisschoppelijk Museum Utrecht  (Désiré Bouvy), 1962, cat. nr. 257, afb. 85Paus Adrianus VI : gedenkboek, catalogus : herdenkingstentoonstelling Utrecht - Centraal Museum 28 september - 15 november 1959 Leuven, Stadhuis 23 november - 20 december , 1959, cat. nr. 25Een nieuw facet aan de Utrechtse beeldhouwkunst, III  (Jaap Leeuwenberg), 1959, p. 79-102, m.n. p. 99Middeleeuwse kunst der Noordelijke Nederlanden  (David Cornelis Roëll), 1958, nr. 324Een nieuw facet aan de Utrechtse beeldhouwkunst  (Jaap Leeuwenberg), 1955, m.n. p. 88, afb. 5Utrecht's kunst in opkomst en bloei 650-1650 , 1948, cat. nr. 122De middeleeuwsche beeldhouwkunst in de Noordelijke Nederlanden  (Désiré Bouvy), 1947, p. 97Holzskulptur in den Niederlanden, 1: das Erzbischöfliche Museum zu Utrecht  (W. Vogelsang), 1911, nr. 29, pl. IX

Ziet u een fout of heeft u extra informatie over dit object?
Laat het ons weten!