Jezus' ware gezicht

Dit is Veronica. Zij dankt haar naam aan de doek in haar hand, de icon, wat ‘ware afbeelding’ betekent. Volgens de legende geeft Veronica Jezus een doek terwijl hij het zware kruis draagt. Nadat hij zijn zweet en bloed heeft weggeveegd, blijft op de doek een afdruk achter van zijn gezicht. Deze legende ontstaat in de dertiende eeuw. Omdat de Bijbel het verlangen naar details over het uiterlijk van Jezus niet bevredigt, is het verhaal van de zweetdoek al snel mateloos populair. Een directe kopie van zijn gezicht: veel dichter bij Jezus kun je niet komen.

Brussel, 1475-1480
Utrecht, Museum Catharijneconvent, aankoop met steun van de Vereniging Rembrandt, RMCC b321

voor publicatie

Body language : het lichaam in de middeleeuwse kunst

2020

Nu te zien

Klooster begane grond Refter

RMCC b321

beeld, retabel, fragment

Geknielde Veronica

onbekend (Brussel) plaats vervaardiging onzeker

1475 - 1479

eikenhout, verf, zilver, goud

aankoop (aankoop mogelijk gemaakt door de Vereniging Rembrandt)

1997-12-12

Veronica is en profil naar rechts weergegeven en kijkt met betraand gezicht iets omhoog. Zij steunt op één knie op een oplopende bodem die met parallelle groeven van ca. 0,5 cm breed is aangeduid. In haar linkerhand houdt zij de linker bovenpunt van de zweetdoek met de afdruk van het gelaat van Christus, die zij met de rechterhand aan de onderzijde ondersteunt. Haar hoofd is bedekt door hoofd- en kindoek. De punt van de hoofddoek is aan de linkerkant opgenomen en over haar hoofd geslagen. Veronica is gekleed in een lang gewaad met nauwe mouwen en omgeslagen boorden. Daaroverheen draagt zij een mantel die over haar linkerschouder en rug afhangt en voor het lichaam langs over de gebogen knie is gedrapeerd. Aan de voorzijde komt onder de rand van de mantel de punt van haar schoen tevoorschijn.

Polychromie
De sculptuur is voorzien van een rijke, oorspronkelijke polychromie, en vergulding met ponspatronen en decoratieve patronen in zwart. De polychromie is aangebracht op een dunne witte grond, de vergulding en verzilvering daarenboven op een lichtrode bolus.
Incarnaat Veronica roze, naar donkerroze verlopend op wangen, neus en kin. Oogleden donkerbruin omrand over rood; ogen bruin en zwart; wenkbrauwen dikke bruine lijnen; lippen slordig donkerrood over lichtrood ofwel met donkere contour; tranen blauw, gehoogd met wit; handen roze.
Incarnaat Christus: verfijnd verlopend van lichtroze op het voorhoofd tot donker rozerood langs de baard. Ogen grijs met zwart; bovenste ooglid donkerbruin gerand, onderste rood; neusvleugels rood gelijnd; fijne bloedsporen op het voorhoofd; resten rood op de mond; haren bruin.
Hoofddoek: vuilig wit in meerdere lagen. Rand hoofddoek verguld. In de rand is een reeks grote punten (resten appliqués?) ingeponst, die aan weerszijden begrensd wordt door een reeks kleine ingeponste puntjes.
Kindoek wit.
Kleed: verguld; dubbele rij ingeponste puntjes langs de halsboord. Op het bovenstuk en de mouwen een met zwart opgeschilderd brokaatpatroon. Het zwart is grotendeels afgevallen en heeft een roodachtige lijn nagelaten. Omgeslagen mouwboord rechterarm: groenluster op zilver, geen witte grond zichtbaar. Rok van het kleed is zichtbaar onder de voorste knie: brokaatpatroon in zwart. Het kleed is dus vermoedelijk geheel voorzien geweest van een zwart brokaatpatroon op de vergulding.
Mantel buitenzijde lichtblauw waarover donkerblauw. Boord verguld. Randversiering: ingeponste grote punten, begrensd door aan weerszijden een rij kleine, ingeponste puntjes, het geheel wederom aan weerszijden begrensd door een dunne zwarte lijn. Binnenzijde lichtrood waarover donkerrood.
Schoen zwart.
Bodem vrijwel geheel kaal; resten witte grond. Achter de achterste voet en op de allervoorste punt een restje afwerking: witte grond waarop rode bolus waarop zwart geworden zilver bedekt met groenluster.
Zweetdoek vuilwit in meerdere lagen.

Techniek
Eiken werkblok; oorspronkelijk uit één stuk; de kern ligt voor het beeld. Werkbanksporen (?): in het standvlak meerdere, verspreide, kleine gaatjes. Achterzijde: het hoofd is afgerond.


Staat
Het lichaam is zeer grof afgewerkt met een holle guts van ca. 1 cm breed. Waarschijnlijk was de Veronica oorspronkelijk een geheel met een grotere voorstelling en is zij later grof afgestoken. Ter hoogte van de voorste voet springt het werkblok naar voren uit: het is hier dikker in een omvang van ca. 5 x 5 cm. Wellicht geeft het voorvlak van dit blokje het oorspronkelijke vlak van de achterzijde aan. Onder dit blokje een recent eikenhouten steuntje uit twee delen.
De rechterrand van de zweetdoek met een deel van het haar van Christus is later aangezet. Deze delen zijn waarschijnlijk beschadigd of waren onderdeel van de Christusfiguur en zijn verdwenen met het uitnemen van het stuk uit het retabel.
Fijne scheur door hoofd, linkerarm en knie tot de grond. Ook andere kleine parallelle scheuren. Enkele kleine delen van de grond aan de voorzijde afgebroken. Gaten achterzijde: ter hoogte van het hoofd een schroefgaatje; ter hoogte van de schouder een schroefgaatje; klein modern (?) spijkergaatje rechtsonder. Aan de voorzijde in de bodem, ongeveer in het midden: spijkergaatje.

Deze drie sculpturen van bijzonder hoge kwaliteit zijn afkomstig uit een passieretabel waarvan het verhoogde middendeel een Kruisiging of Kruisafneming toonde en de lagere compartimenten links de Kruisdraging en rechts een andere passievoorstelling, zoals een Bewening. De polychromie van de Veronica wijkt af in het gebruik van zwarte decoratieve patronen op de vergulding, die bovendien met minder vaste hand zijn aangebracht. Mogelijk is dit beeldje door een andere schilder gepolychromeerd. De overeenkomsten in de afmetingen, de stijl, de afwerking van de grond en de gebruikte materialen wijzen er echter op dat Veronica deel heeft uitgemaakt van hetzelfde altaar.
De Maria onder het kruis vertoont in houding en draperie veel overeenkomst met een Maria-figuur op een Nederlandse tekening uit de tweede helft van de 15de eeuw, in het Städelsches Kunst-institut in Frankfurt. Deze tekening is een pastiche van verschillende figuren uit composities van Rogier van der Weyden. Tevens is er iconografische verwantschap met een Mariafiguur met uitge-strekte armen onder het kruis, op de tekening van het Altaar van St.-Eloy, in het Louvre te Parijs, recent toegeschreven aan de net als Van der Weyden in Brussel werkzame Vrancke van der Stockt, ca. 1460-1470.1) Veronica vertoont zeer sterke overeenkomst met de Veronica uit een prent van de Kruisdraging van Martin Schongauer, uit een passiereeks van twaalf bladen, ca. 1475-1480. Weergegeven is het moment waarop Christus, die reeds langs Veronica is gelopen, zich omwendt en de doek aan haar teruggeeft. Hij houdt de zweetdoek nog bij de rechter punt vast. Na het uiteennemen van het retabel zullen de Christusfiguur en de Veronica van elkaar zijn gescheiden en heeft men de rechterzijde van de zweetdoek aangevuld. Aan beide voorstellingen ligt waarschijnlijk een ontwerp (uit de omgeving) van Rogier van der Weyden ten grondslag. Enkele voorbeelden in de Zuid-Nederlandse retabelsculptuur zijn: het passieretabel te Dinslaken, Brussel, voor 1480, een passieretabel in de St.-Salvatorkerk te Brugge, Brabant (?), tweede helft 15de eeuw en een passieretabel in Antwerpen, Museum Mayer van den Berg, Brussel ca. 1495.2) In stijl en hoge kwaliteit zijn de sculpturen het meest verwant aan een Bewening in Detroit, Institute of Arts, Brussel, 1460-70, naar een compositie uit de omgeving van Rogier van der Weyden, en een Bewening in Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis. Het laatste stuk is gemerkt met de hamer van Brussel, gedateerd ca. 1460.3) Bijzonder is de verguldingstechniek op de gewaden. Dit is een matte vergulding op een oranjerode menielaag. Hierop zijn in rood en zwart (mogelijk ondergrond voor blauw) sierranden en textielpatronen geschilderd. Eenzelfde type afwerking is bekend van het Adrianusretabel te Boondaal (België), ca. 1490-1495, toegeschreven aan de Brusselse beeldsnijder Jan Borman de Oude of diens atelier.4) De hier besproken retabelfrag-menten zijn in de oudere literatuur in Brabant en een enkele maal specifieker in Antwerpen geloka-liseerd. Gezien de grote stilistische, iconografische en technische verwantschap met Zuid-Nederlandse en dan met name Brusselse werken is het zeer aannemelijk dat zij in een Brussels atelier zijn vervaardigd.

1) Frankfurt: inv. nr. 1790; Frankfurt 1996, cat. nr. 42; Parijs: inv. nr. 20.654; Antwerpen 2002, cat. nr. 25.
2) Dinslaken: Becker 1989; Brugge: Buyle/Vanthillo 2000, p. 144-145; Antwerpen: inv. nr. 403; Antwerpen 1969, cat. nr. 2244-2246; Antwerpen 1992, p. 94.
3) Detroit, Institute of Arts, inv. nr. 61.164; Antwerpen 2002, afb. 28d, nt. 5; Brussel: inv. nr. Ret. 1; Brussel 1999, cat. 31.
4) Mercier/Steyaert 2000; Mercier 2002.

Status quaestionis:
Wilm 1940: Vlaams, ca. 1480.
Vlierden 1997: Veronica vertoont zeer sterke overeenkomst met de Veronica uit een prent van de Kruisdraging van Martin Schongauer, uit een passie-reeks van twaalf bladen, ca. 1475-1480. Weergegeven is het moment waarop Christus de doek aan haar teruggeeft. Hij houdt de zweetdoek zelf nog bij de rechterpunt vast. Na het uiteennemen van het retabel (?) zijn de Christusfiguur en Veronica van elkaar gescheiden en heeft men de rechterzijde van de zweetdoek aangevuld. Dezelfde compositie komt vaker voor: zie Van Vlierden noot 6. Belangrijkste vergelijkingen: het passieretabel te Dinslaken, Brussel, voor 1480; Zuidnederlands passieretabel in de St. Salvatorkerk te Brugge, tweede helft 15de eeuw; fragment van een passieretabel uit de collectie Arenberg, Brussel, 15de-16de eeuw; passieretabel in Antwerpen, Museum Mayer van den Berg, Brussel ca. 1495 (inv.nr. 2244-2246).

Het gezicht van Veronica is vrij grof en scheef. Ook de handen zijn vrij grof. De witte kin- en hoofddoek zijn wel fijn uitgewerkt. Geen rode lijn langs de kindoek, zoals bij de Maria RMCC b108. De polychromie van het gezicht van Christus is veel fijner dan die van het gezicht van Veronica.

Algemene informatie over RMCC b108, SMCC b1 en SMCC b2:

Veilingcat. Christie's 1996: Veronica en twee heilige vrouwen; Vlaams, waarschijnlijk Antwerpen, eind 15de-begin 16de eeuw. De twee sculpturen horen bij elkaar en lijken deel uit te maken van een ambitieuze, veelfigurige kruisigingsscène. De voorste vrouw moet Maria Magdalena voorstellen. [Van Vlierden: destijds geveild voor 25.300 pond]
Vlierden 1997: Stilistisch zijn RMCC b108, SMCC b1 en SMCC b2 het meest verwant aan de Bewening in Detroit, Institute of Arts, Brussel, 1460-70 en de Bewening in Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis (inv.nr. Ret. 1). Het laatste stuk is gemerkt met de hamer van Brussel, gedateerd 1460-70, ofwel ca. 1455. Het retabel van Gentina Solano en Claudio Villa, eveneens in Brussel, en dat te Geel, zijn wat minder verwant en wat minder van kwaliteit. Beide retabels zijn gemerkt met de hamer van Brussel en gedateerd resp. rond 1460-80 en rond 1480.
Defoer 1997, Vlierden 1997: RMCC b108 heeft samen met SMCC b1 (Veronica) en SMCC b2 (twee treurende vrouwen) deel uitgemaakt van een passie-altaar, waarvan het middendeel de kruisiging toonde. Het zal in die context links onder het kruis hebben gestaan, het groepje van de twee vrouwen rechts. Links van de kruisiging zal de kruisdraging zijn afgebeeld, waarin Veronica figureerde. Vergelijkbare altaren te Klausen en Geel, Brussel ca. 1480. De polychromie van RMCC b108 komt zeer sterk overeen met die van het groepje van twee treurende vrouwen SMCC b2. De polychromie van Veronica SMCC b1 wijkt af in het gebruik van zwarte decoratieve patronen op de vergulding, die bovendien met minder vaste hand zijn aangebracht. Mogelijk is dit beeldje door een andere schilder gepolychromeerd. De overeenkomsten in de afwerking van de grond, de stijl en de gebruikte materialen wijzen erop dat Veronica vermoedelijk wel deel heeft uitgemaakt van hetzelfde altaar.
Defoer 1998: samenvatting van Defoer 1997 en Vlierden 1997.
Vlierden 1998: Het groepje van twee treurende vrouwen SMCC b2 en Maria RMCC b108 zijn uit hetzelfde, overlangs gespleten, werkblok vervaardigd. Het onregelmatige 'splijtvlak' aan de rechterkant van de grond van de Maria past naadloos in dat van de linkerkant van de twee treurende vrouwen.

Vgl. voor het retabeltype ook het passieretabel uit de coll. Laroussilhe, Parijs (?), vervaardigd in Brussel, ca. 1450. Stilistisch ligt dit echter minder dicht bij onze groep. Zie: Laroussilhe 1993.

SMCC b1 en SMCC b2 vertonen op de foto in de veilingcatalogus van Christie's 1996 veel lacunes in de polychromie waarin de witte grond zichtbaar is. Deze lacunes zijn vermoedelijk na de verkoop aan Ward ingetoond. Hiervan is geen verslag bekend. Na aankoop van SMCC b1 en SMCC b2 is de polychromie van beide stukken en van RMCC b108 gecontroleerd en waar nodig geconsolideerd. Zie verslag Dijkman.

SMCC b1 en SMCC b2 zijn aangekocht met steun van de Vereniging Rembrandt en de Vereniging van Vrienden van het Catharijneconvent.

Body Language : the body in medieval art  (Wendelien van Welie), 2020, p. 6, p. 60 afb. 2.4Body Language : het lichaam in de middeleeuwen  (Wendelien van Welie), 2020, p. 6, p. 60 afb. 2.4Body Language. Het lichaam in de Middeleeuwse kunst  (Annabel Dijkema), 2020, cat. nr. 40Body Language. The body in medieval art.  (Annabel Dijkema), 2020Gezien met eigen ogen! : topstukken uit de Middeleeuwen in Museum Catharijneconvent  (Wendelien van Welie), 2014, p. 58-60, afb.Verbrokkelde beelden  (Victor M. Schmidt), 2014, p.1, 22, afb. 31 en p. 24, afb. 35Mijn virtuele tentoonstelling: dappere vrouwen in het Catharijneconvent  (H.M.E. Höppener-Bouvy), 2007Christendom in Nederland : topstukken uit Museum Catharijneconvent  (B.S. Hellemans), 2006, p. 42, afb. 36Christianity in the Netherlands : highlights from Museum Catharijneconvent  (B.S. Hellemans), 2006Hout- en steensculptuur van Museum Catharijneconvent, ca. 1200-1600  (M. van Vlierden), 2004, p. 19, 41 kleurafb., 272, 279De schilderijen van Museum Catharijneconvent  (Jeltje Dijkstra), 2002, p. 474, afb.Een keuze uit 20 jaar verzamelen  (W.C.M. Wüstefeld), 2001Kleur op middeleeuwse sculptuur : enkele voorbeelden uit de collectie van Museum Catharijneconvent te Utrecht  (M. van Vlierden), 2001, m.n. p. 264, afb. 10Uit het zelfde hout gesneden: een bijzondere ontdekking  (M. van Vlierden), 1998, p. 14-15Twee beeldengroepjes uit een lijdensaltaar  (Henri L.M. Defoer), 1998Museum Catharijneconvent Utrecht : Veronica met de zweetdoek [en] Twee vrouwen onder het kruis  (Henri L.M. Defoer), 1998, afb.Documentatiemateriaal met betrekking tot inventarisnummers van Museum Catharijneconvent: RMCC b00108, SMCC b00001, SMCC b00002 en RMCC b00194  (M. van Vlierden), 1998Twee middeleeuwse gepolychromeerde beeldjes aangekocht met steun van de vrienden  (Henri L.M. Defoer), 1997Treurende vrouwen uit een Brussels passieretabel  (M. van Vlierden), 1997Die gotische Holzfigur : ihr Wesen und ihre Entstehung  (H. Wilm), 1940, p. 72, 136, afb. 122Une polychromie insolite : le retable de saint Adrien de Boendael attribué à l'atelier de Jan II Borman  (Emmanuelle Mercier), p. 170-174, afb. 11Christie's catalogues , Londen, 5727, 10.12.1996, cat. nr. 5

Ziet u een fout of heeft u extra informatie over dit object?
Laat het ons weten!