Vierstel bestaande uit een koorkap, een kazuifel en twee dalmatieken
Stof: Italiaans goudbrokaat, begin 16e eeuw; borduurwerk: grotendeels naar ontwerp van Jacob Cornelisz, ca. 1520-1525
Utrecht, Museum Catharijneconvent, BMH t5788a, b, d, e

Het overgrote deel van het borduurwerk op dit vierstel dateert van omstreeks 1520-1525 en is ontworpen door Jacob Cornelisz van Oostsanen. De voorzijden van de dalmatieken zijn voorzien van gaffelkruisen, die oorspronkelijk de voor- en achterzijde vormen van een kazuifel.
Dit kazuifel kwam tien jaar eerder tot stand dan de rest van het vierstel, namelijk rond 1510-1515. Het ene dalmatiek toont bovenaan de Geboorte van Christus; het andere de Aanbidding van de koningen. Deze scènes zijn niet vervaardigd naar het ontwerp van Jacob Cornelisz, maar naar patronen van de Meester van Alkmaar. De geborduurde Aanbidding van de koningen is goed te vergelijken met het geschilderde drieluik van de Meester van Alkmaar (nr. 4). Beide voorstellingen worden gedomineerd door een grote menigte. De geknielde en omgewende houding van de koning, rechts op de voorgrond, komt in de beide werken exact overeen. Dit motief werd ook overgenomen door Jacob Cornelisz en zijn werkplaatsassistenten die het verwerkten in hun versie van het schilderij met Aanbidding van de koningen (nr. 5).

zaaltekst tentoonstelling

Het geheim van de Middeleeuwen : in gouddraad en zijde

2015

Niet in het museum te zien

BMH t5788b

liturgica, koorkap

Rode koorkap met de doop van Christus, scènes uit het leven van Johannes de Doper en H. Cyriacus

onbekend (Amsterdam)
onbekend (Italië)

1520 - 1529

goudbrokaat, gouddraad, floszijde, linnen

bruikleen

1937

De koorkap bestaat uit zes banen donkerrood Italiaans zijdefluweel uit het eind van de 15de eeuw, waarin met gouddraad een granaatappelpatroon is geweven. In 1973 kreeg de koorkap een nieuwe, blauwe voering.

Het borduurwerk op het koorkapschild aan de achterzijde toont de doop van Christus in de Jordaan (Matth. 3:13-17, Marc. 1:9-11, Luc. 3:21-22, Joh. 1:2934). De gebeurtenis speelt zich af onder een driedelig dakbaldakijn met renaissancemotieven. De (gotische) torentjes zijn vervangen door balustervormige bouwsels; de ruimte tussen de bogen is gevuld met kandelaberachtige ornamenten. Centraal is Christus weergegeven, gekleed in een lendendoek. Hij staat tot aan de knieeën in het water van de Jordaan en heeft de handen biddend gevouwen. Rechts op de oever Johannes de Doper, gehuld in kleed en mantel, die met de rechterhand het doopwater over Christus sprenkelt. Op de voorgrond bij wijze van repoussoirs knielen op de oever naar elkaar toegewende biddende engelen, gekleed in wijde gewaden. Achter Johannes knielen nog drie engeltjes. De gebeurtenis wordt vanaf beide oevers vol ontzag gadegeslagen door een menigte volgelingen, alle in vroeg 16de eeuwse kleding. Een van hen is zittend bezig zich van zijn schoeisel te ontdoen als voorbereiding op zijn eigen doop. Boven het heuvelachtige landschap, waardoor de Jordaan stroomt, zweeft de H. Geest in de gedaante van een duif. Daar weer boven ten halve lijve oprijzend uit een wolkenband God de Vader met tiara en wereldbol in de linkerhand; met de rechter maakt hij een zegenend gebaar.

De voorzijde van de koormantel is afgezet met twee brede stroken borduurwerk, elk met vier figuratieve scenes uit de levens van Johannes de Doper en de H. Cyriacus. De gebeurtenissen spelen zich af onder twee baldakijntypen met renaissance-ornamenten.
Links bovenaan gaat Johannes gehuld in een kameelharenkleed een discussie aan met een viertal farizeeen en Saduceeers, die zich wilden laten dopen (Matth.3;7-10, Luc. 3;7-9). Hij wijst hen op de bijl en de omgehakte boom op de voorgrond.
Op het tafereel daaronder verwijt hij koning Herodes, met op het hoofd een tulban met kroon en aan zijn gordel een tasbeugel, zijn overspelige verhouding met zijn vrouw en ook schoonzuster Herodias. Links achter Johannes Salome, rechts achter Herodes Herodias. Op de achtergrond wordt hij door een dienaar weggevoerd.
Het derde tafereel laat een onthoofde Johannes zien, liggend op de grond. Een van de beulsknechten reikt het hoofd op een schotel aan Salome, het zwaard nog in de rechterhand. Salome gaat gekleed in een gewaad met nauwsluitend lijfje, wijde rok en ruimvallende mouwen. Op het hoofd heeft ze een kapje, dat onder de kin sluit. Boven aan het kapje is een opening, waaruit een lange vlecht hangt.
Onderaan biedt Salome het hoofd van Johannes aan Herodes aan tijdens een feestmaaltijd met rijk gedekte tafel. Rechts staan Herodes en Herodias met fraaie hoofdtooi, op de achtergrond nog twee andere disgenoten. Io de voorgrond een wasbekken en schenkkan op een tafeltje.
Rechts taferelen uit het leven van de Romeinse martelaar Cyriacus (ca. 300). Bovenaan wordt hij door paus Marcellus, met pausstaf, tiara, koormantel en dalmatiek, geijd tot diaken. Cyriacus knielt voor de paus, de handen devoot gevouwen. Op de achtegrond kijken een bisschop en een kardinaal toe.
Daaronder de legende met de duivelsuitdrijving bij de dochter van keizer Diocletianus, Arthemia. Het meisje, met wijd gewaad, een lange vlecht om het hoofd gewonden, zit op de grond, vastgebonden aan een paal. Uit haar gopende mond ontsnapt een kleine duivel. In het midden kijken de keizer en keizerin ontsteld toe.
het derde tafereel toont de marteling van Cyriacus. Hij staat met ontbloot bovenlijf vastgebonden aan een T-vormige balk, de armen boven het hoofd. Links stookt een van de beulen met een het vuur onder de pot met pek op. Rechts gooit een tweede een nap met kokend pek over zijn hoofd uit.
De onderste scene laat de onthoofding zien van Cyriacus. Hij knielt rechts op de grond en is geblinddoekt. Links heft een beul, gekleed in een wambuis en hozen, het zwaard op. Aan zijn voeten ligt een onthoofd lichaam. Aachter hem een man met een tulband. Een geschokte menigte rechts wordt door een soldaat met helm op afstand gehouden.

Techniek: gelegd gouddraad in relief, gehecht met zijde in de architecturale delen, veel van de kleding is van gouddraad en zijde in de lazuurtechtniek, aangevuld met zijde in de ingrijpsteek. De gezichten en handen zijn van zijde in point miniature.

Staat: de zijde in de lichaamspartijen is vooral bij de middelste aurifriezen gesleten, waardoor een ondertekening zichtbaar is. Ook zijn de hechtsteken van de gelegde gouddraden op die plaatsen verdwenen.

De koorkap maakt onderdeel uit van een vierstel (BMH t5788a,b,d en e). Het borduursel met de Doop is een van de belangrijkste werken uit de groep, die in verband worden gebracht met Jacob Cornelisz. van Oostsanen. De overeenkomst met eenzelfde scène in de zgn. Kleine Passie, een reeks houtsneden tussen 1520 en 1523 door de kunstenaar vervaardigd, is frappant (Steinbart 1937, p. 90, afb. XIII, nr. 64). Steinbart 1929, p. 28-30, beschrijft borduurwerk op twee bij elkaar behorende versneden gaffelkruisen afkomstig uit de verzameling A. Piel te Bonn, waarop resp. de Kroning van Maria (sedert 1990 in een kunsthandel te New York) en de Doop van Christus in de Jordaan worden afgebeeld (verblijfplaats onbekend, zie ook fotocopieën in hangmap). Vooral in het laatstgenoemde stuk zijn enkele figuren, waaronder Christus, Johannes en enkele omstanders, nagenoeg identiek aan die op het koorkapschild. Voor beide heeft Jacob Cornelisz. ook mogelijk het ontwerp geleverd. Zie verder BMH t5788a, d en e.

Kerkgewaden in de verdrukking, paramenten in de Republiek als dragers van identiteit 1580-1650 , 2023, p. 509, afb.Die spätmittelalterlichen Stickereien im Kirchenschatz der St. Martinikirche in Emmerich am Rhein im europäischen kontext : fallstudie zum Herstellungsprozess, zur Verarbeitung und zum funktionalen Kontext von Bildstickereien aus Köln, den nördlichen Niederlanden und Westfalen  (Stephan Kuhn), 2016, p. 85 ; p. 87 ; p. 213, afb. 75 ; p. 215, afb. 79Het geheim van de Middeleeuwen in gouddraad en zijde [tekstboekje]  (Paula Hertogh), 2015, cat. nr. 6.6Middeleeuwse borduurkunst uit de Nederlanden  (Micha Leeflang), 2015, cat. nr. 70, p. 228-231, afb.Jacob Cornelisz van Oostsanen (ca. 1475-1533) : de renaissance in Amsterdam en Alkmaar  (D. Meuwissen), 2014, p. 242-244, afb. 40.2Van Oostsanen : de eerste Hollandse meester : overzichtstentoonstelling over het leven en werk van Jacob Cornelisz van Oostsanen (ca. 1475-1533)  (D. Meuwissen), 2014, p. 40, afb. 4Gold-Brocaded Velvets in Paintings by Cornelis Engebrechtsz  (Esther E. van Duijn), 2012, afb. 3Schilderen met gouddraad en zijde  (Saskia de Bodt), 1987, cat. nr. 35Kunst voor de beeldenstorm : Noordnederlandse kunst, 1525-1580 : catalogus  (W.Th. Kloek), 1986, cat. nr. 22Kunst voor de beeldenstorm : Noordnederlandse kunst, 1525-1580 [teksten]  (W.Th. Kloek), 1986, p. 46, afb. 67Kunst uit kerkelijke musea in Nederland  (H.J.A.M. van Haaren), 1963, cat. nr. 322Naalden wekten wonderen : borduurkunst der late middeleeuwen in de Nederlanden  (H.J.A.M. van Haaren), 1960, cat. nr. 21Laat Gotisch Borduurwerk in Nederland  (B.M.L.J.M. Jansen), 1948, p. 31, 32, 127, nr. 57, 128, nr. 59Nachlese im Werk des Jacob Cornelisz  (K. Steinbart), 1929, p. 29-30Catalogus der Nationale Tentoonstelling van oude kerkelijke kunst te 's-Hertogenbosch juni - september 1913  (Jan Kalf), 1913, pl. XXIII, afb. 36

Ziet u een fout of heeft u extra informatie over dit object?
Laat het ons weten!